काठमाडौं । ‘एयरटेल’ भारतको दोस्रो र विश्वको तेस्रो ठूलो टेलिकम कम्पनी हो । एयरटेल भारतको १० औं सबैभन्दा मूल्यवान कम्पनी हो । कम्पनीको मार्केट क्याप ४.५ लाख करोड भारतीय रुपैयाँ छ । आज, विश्व र हामी फाइभजीतर्फ बढ्दै जाँदा एयरटेल एक मात्र कम्पनी हो जसले भारतीयहरूसँग टुजीबाट फाइभजीसम्मको यात्रा गरेको छ । भारती एयरटेल आज १८ भन्दा बढी देशहरूमा अवस्थित छ । हाल एयरटेल १२५ नयाँ सहरमा ५जी कनेक्टिभिटी उपलब्ध गराउने कारण चर्चामा छ ।

टेलिफोन बनाउने कम्पनीको रुपमा शुरु

सुनिल मित्तल एयरटेलका सीईओ हुन् । १८ वर्षको उमेरदेखि नै उनले आफ्नो पारिवारिक व्यवसाय सम्हाल्न थाले । आज सुनील मित्तल १ लाख २० हजार करोड रुपैयाँका मालिक छन्, तर एक समय थियो जब उनी साइकलका पार्टपुर्जाहरू निर्माण र बेच्ने गर्थे । सन १९८० को प्रारम्भमा, सुजुकीले भारतमा पोर्टेबल जेनेरेटर व्यवसाय सुरु गर्ने सोच्यो । सुनिलले यसलाई अवसरको रूपमा हेरे र सुजुकीको डिलरशिप लिन सफल भए । त्यसपछि सुनिल मित्तल सुजुकीको पोर्टेबल जेनेरेटर डिभिजनका लागि पहिलो भारतीय डिलर बने ।
केही वर्षपछि, पोर्टेबल जेनेरेटरहरू उत्पादन गर्ने इजाजतपत्र बिरला र श्रीराम परिवार जस्ता टाइकुनहरूलाई गयो, जो त्यतिबेला यामाहा र होन्डासँग साझेदारीमा थिए । सरकारको यो निर्णयपछि सुनील मित्तलको जेनेरेटर व्यवसाय लगभग ठप्प भयो । व्यापार नगरी सुनिल मित्तलले अब विदेश गएर नयाँ अवसर खोज्ने सोचेका थिए ।

सन् १९८४ मा सुनिल ताइवान पुगेका थिए, जहाँ उनले पुश–बटन टेलिफोन भेटे । त्यतिबेला भारतमा रोटरी डायल (औँलाले घुमाउने) भएका टेलिफोनहरू काम गर्थे । सुनिलले यसलाई नयाँ अवसरको रूपमा हेरेका थिए र भारतमा पुश–बटन टेलिफोन आयात गरे । यसपछि उनले भारतमा ‘बिटल’ नामक कम्पनी सुरु गरे । सन् १९९० को दशकमा बीटलले वार्षिक २५ करोड रुपैयाँ कमाउँदै आएको थियो । यसको मतलब कम्पनीले बिजुलीको गतिमा नाफा कमाएको थियो ।

सन् १९९१ मा भूमण्डलीकरणको युगमा भारत सरकारले दूरसञ्चार क्षेत्रमा निजी क्षेत्रलाई आमन्त्रित गरेको थियो । यसमा सुनिल मित्तलले पनि आवेदन दिएका थिए । त्यतिबेला दूरसञ्चार व्यवसायका लागि ४ कम्पनीले मात्र लाइसेन्स पाए । ती कम्पनीहरू मध्ये एक सुनिल मित्तलको इन्डियन सेलुलर लिमिटेड थियो । सन् १९९५ मा बनेको त्यही कम्पनीलाई आज एयरटेल भनिन्छ ।

सरकारी कम्पनीहरूको कमजोरीलाई आफ्नो बल बनायो

एयरटेल सन १९९५ मा स्थापित भएको थियो । तर, चुनौतीको रूपमा, बिएएनएल–एमटीएनएलजस्ता सरकारी कम्पनीहरू पहिले नै बजारमा उपस्थित थिए । यी कम्पनीहरूसँग सरकारी कोषमा राम्रो पूर्वाधार थियो । बीएसएनएल–एमटीएनएलको बल उनीहरूको बढ्दो पहुँच थियो, यी कम्पनीहरूको नेटवर्क गाउँसम्म फैलिएको थियो । तर, तिनीहरूको व्यापार मोडेलमा कमजोरी थियो । त्यो उनीहरूको खराब ‘अप–टाइम’ थियो ।

वास्तवमा, यति धेरै ग्राहकहरू बीएसएनएल–एमटीएनएल निर्भर थिए कि तिनीहरूको नेटवर्कहरू हरेक दिन क्रयास हुन्थ्यो । जसका कारण घण्टौंसम्म कल स्थापित हुन नसक्ने समस्या थियो । एयरटेलले यी कम्पनीहरूको यही कमजोरीलाई आफ्नो बल बनायो । एयरटेलले आफ्ना ग्राहकहरूलाई १०० % अप–टाइम दिने वाचा गरेको छ र यसलाई व्यापक रूपमा बढावा दिएको छ । १९९५ मा, जहाँ एयरटेल दिल्ली एनसीआरमा मात्र थियो, यो एक वर्षमा हिमाचल प्रदेशमा पुग्यो र ५–६ वर्षमा एयरटेलको नाम देशभर लोकप्रिय भयो ।

सफलताको मन्त्र बलियो मार्केटिङ

यदि आज पनि एयरटेलको त्यो लोकप्रिय धुन सुनियो भने अनुहारमा मुस्कान आउने निश्चित छ । यो एउटै धुन हो जुन हरेक घरघरमा सुनिन्थ्यो । एयरटेलको मार्केटिङको बल यो हो कि यो जनताको भावनासँग जोडिएको छ । कम्पनीको सफलताको पछाडि, यसको बलियो मार्केटिङको महत्वपूर्ण योगदान छ ।

२००२ मा एयरटेलले एआर रहमानलाई पाँचवटा फरक–फरक ट्युन कम्पोज गर्न लगायो । यी धुनहरू एयरटेल प्रयोगकर्ताहरूका लागि मात्र उपलब्ध थिए । यसपछि कम्पनीले त्यतिबेलाको सबैभन्दा लोकप्रिय मोबाइल कम्पनी नोकियासँग पनि संयुक्त साझेदारी गरेको थियो । यसअन्तर्गत दुवै कम्पनीले शाहरुख खानसँग मिलेर यसको प्रचार गरेका थिए । एयरटेलको बलियो मार्केटिङको पछाडि यसको नीति छ । यसको मार्केटिङ डिभिजनमा, एयरटेलले २६ वर्ष उमेर समूहका मानिसहरूलाई मात्र काममा राख्छ । कम्पनीको विश्वास छ कि युवाहरूलाई भर्ती गर्दा उनीहरूलाई थप रचनात्मक मार्केटिङ गर्न मद्दत गर्दछ ।

संकटलाई अवसरमा परिणत गर्यो

सन् २०१६ दुई कुराका लागि परिचित छ । पहिलो, भारतमा नोटबन्दी भयो र दोस्रो, यो वर्ष जियोले दूरसंचार क्षेत्रमा कहर मचाएको थियो । जियोको निः शुल्क फोरजी अफरले लगभग सबै ठूला टेलिकम कम्पनीहरूको जग हल्लाएको थियो । यसले अन्य कम्पनीहरूलाई यसरी प्रभावित ग¥यो कि तिनीहरु बजारबाट गायब भए । २०१७ अघि, भोडाफोन र आइडिया दुई अलग–अलग कम्पनीहरू थिए, जुन अहिले एकताबद्ध छन् । टाटा डोकोमो, जुन कुनै समय सस्तो रिचार्जको लागि प्रसिद्ध थियो । त्यो पनि अहिले लगभग बन्द छ ।

यो सत्य हो कि प्रारम्भिक वर्षहरूमा जियोले एयरटेलको बजार पनि समाप्त गरिसकेको थियो । तर एयरटेलले यसबाट ठूलो पाठ सिकेको छ । सबैभन्दा पहिले, एयरटेलले आफ्नो फोकस प्रिमियम प्रयोगकर्ताहरूमा सार्यो, जसको कारण कम्पनीले न्यूनतम रिचार्ज सीमा तोक्यो । यो निर्णयपछि २०१८ को डिसेम्बर क्वाटरमा ४.८ करोड प्रयोगकर्ताहरूले एयरटेल छोडे ।

त्यसपछि २०२० मा कोभिड महामारी आयो, अचानक घरबाट काम गर्ने र अनलाइन सिकाउने प्रवृत्ति सुरु भयो । यसले घरहरूमा डाटाको आवश्यकता बढ्यो । एयरटेलले यो अवसरको फाइदा उठायो र आफ्नो ध्यान यी सेवाहरूमा केन्द्रित गर्यो । एयरटेलले अचानक आफ्नो एक्स्ट्रिम सेटअप बक्स र ब्रोडब्यान्डको मूल्य घटायो । ग्राहकहरूले एकै ठाउँमा असीमित डाटाबाट सबै प्रकारका ओटीटी एपहरू प्राप्त गर्न थाले ।

योसँगै एयरटेलले आकर्षक डिटिएच अफर पनि दियो । २०२० मा भारतमा कुल ९५लाख नयाँ ब्रोडब्यान्ड जडान भएका थिए । जसमध्ये ७० लाख एयरटेलका थिए र केवल १७ लाख जियोका थिए । जनवरी २०२१ मा, एयरटेलले फेरि ५९.५ लाख ब्रोडब्यान्ड जडानहरू थप्यो, जबकि जियोले १९ लाख मात्र जोड्न सफल भयो । एयरटेलको वृद्धि यस क्षेत्रमा जियोभन्दा ३०० प्रतिशत बढी थियो ।

१८ भन्दा बढी देशहरूमा सक्रिय

एयरटेल आधिकारिक रूपमा २००९ मा अन्तर्राष्ट्रिय सेलुलर नेटवर्क बन्यो । सोही वर्ष एयरटेलले श्रीलंकामा आफ्नो सेवा सुरु गरेको थियो । २०१२ मा, एयरटेलले अफ्रिकामा पनि प्रवेश गर्यो र हाल एयरटेल अफ्रिकाको सबैभन्दा ठूलो सेलुलर नेटवर्क हो । आज एयरटेल १८ भन्दा बढी देशहरूमा अवस्थित छ र एयरटेलका भारतमा मात्र ३३० मिलियन प्रयोगकर्ताहरू छन् । जियोपछि भारतीय बजारमा एयरटेलको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा छ ।

एयरटेलले २०२२ मा भारतको पहिलो मल्टिप्लेक्स मेटाभर्स, पार्टीनाइट नामक लन्च गरेर आफ्नो आविष्कारहरू अगाडि बढाएको छ। कम्पनीले यसलाई २० स्क्रिन भएको भारतको पहिलो मेटाभर्स भनेको छ । सन् २०२२ मा नै गुगलले एयरटेलको १.२८ प्रतिशत सेयर ७० करोड डलरमा किनेको थियो, जसले विश्वका ठूला कम्पनीहरूले पनि एयरटेलसँग साझेदारी गर्न इच्छुक रहेको देखाउँछ । अनुवाद गरिएको