काठमाडौं । विश्व बजारमा कच्चा तेलको मूल्य पछिल्लो पाँच महिनामा निरन्तर ओरालो लागेको छ । नेपालमा पनि यसको प्रभाव देखिएको छ र पछिल्लो समय नेपाल आयल निगमले पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य घटाइरहेको छ । निगमले बुधबार राति १२ बजेदेखि लागू हुनेगरी पेट्रोल, डिजेल, मट्टितेल र आन्तरिक हवाई इन्धनको मूल्य घटाएको छ ।

पेट्रोलको मूल्य प्रतिलिटर २ रुपैयाँ, डिजेल र मट्टितेलको १ रुपैयाँ, र आन्तरिक हवाई इन्धनको १ रुपैयाँले घटेको छ । फलस्वरूप, काठमाडौंमा पेट्रोलको मूल्य १ सय ५५ रुपैयाँ ५० पैसा र डिजेलको १ सय ४२ रुपैयाँ ५० पैसामा झरेको छ । विश्व बजारमा ब्रेन्ट कच्चा तेलको मूल्य मंसिर २०८१ मा ७२ हजार ९ सय डलर प्रतिब्यारल रहेकोमा वैशाख २०८२ मा ६० हजार ८ सय ५० मा झरेको छ, जुन १६.५ प्रतिशतको कमी हो । तर, नेपालमा भने पेट्रोलको मूल्य यस अवधिमा जम्मा प्रतिलिटर ५ रुपैयाँले मात्रै घटेको देखिन्छ । गत बर्ष मंसिर १५ मा १ सय ६० रुपैयाँ प्रतिलिटर रहेको पेट्रोलको मूल्य अहिले घटेर १ सय ५५ रुपैयाँ कायम भएको हो । यस्तै डिजेलको मूल्यमा पनि प्रभावकारी गिरावट आएको देखिँदैछ । अर्थात गत मंसिर १५ मा प्रतिलिटर १ सय ५३ रहेको यसको मूल्य हाल १ सय ४२ अर्थात ११ रुपैयाँले घटेको देखिन्छ ।

पछिल्लो पाँच महिनाको अवधिमा ब्रेन्ट कच्चा तेलको मूल्यमा क्रमिक गिरावट देखिएको छ । मंसिर २०८१ मा ७२ हजार ९ सय डलर मूल्य पुसमा ६९ हजार ८ सय, माघमा ६६ हजार ५ सय, फागुनमा ६४ हजार २ सय, र वैशाखमा ६० हजार ८ सय ५० मा झरेको छ । यो प्रवृत्ति विश्व बजारमा आपूर्ति र मागको असन्तुलनसँग जोडिएको छ । विश्वव्यापी मागमा कमी, विशेष गरी चीनको आर्थिक सुस्तताले तेलको खपत घटाएको छ । चीनको औद्योगिक उत्पादन र निर्माण गतिविधिमा कमी आउँदा तेलको मागलाई प्रत्यक्ष प्रभावित गरेको छ । यस्तै, संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यानडा, ब्राजिल, र गयानाले तेल उत्पादन बढाएका छन् । विश्व बैंकका अनुसार, गैर–तेल उत्पादक देशहरूले दैनिक १२ लाख बैरल अतिरिक्त आपूर्ति गरेका छन्, जसले बजारमा तेलको अधिक उपलब्धता सिर्जना गरेको छ । तेल उत्पादक देशहरूको संगठन र यसका सहयोगीहरूले उत्पादन बढाउने निर्णय गरेपछि यो अधिकता थप बढेको छ ।

भूराजनीतिक कारणहरूले पनि तेलको मूल्यलाई प्रभावित गरेका छन् । मध्यपूर्वमा तनाव कम भएको छ, विशेष गरी इजरायल र हमासबीचको द्वन्द्वमा ठूलो विस्तार नहुनुले आपूर्तिमा अवरोधको जोखिम घटाएको छ । रूस र युक्रेनबीचको द्वन्द्वले पहिले तेल आपूर्तिमा अनिश्चितता ल्याएको थियो, तर रूसी तेलको वैकल्पिक बजार (जस्तै, भारत र चीन) मा प्रवाह र हंगेरीजस्ता देशमा रूसी तेलको पाइपलाइन पुनः सञ्चालनले आपूर्ति सहज भएको छ । बलियो अमेरिकी मुद्राले पनि तेलको मूल्यलाई दबाबमा राखेको छ, किनभने तेलको कारोबार अमेरिकी मुद्रामा हुन्छ । अमेरिकी मुद्राको मूल्यवृद्धिले तेललाई अन्य मुद्रामा महँगो बनाउँछ, जसले मागलाई थप घटाउँछ । यी भूराजनीतिक र आर्थिक कारकहरूले तेलको मूल्यलाई न्यून बिन्दुमा पुरयाएका छन् ।

नेपालमा पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य भारतीय आयल निगमबाट आयात हुने मूल्यमा निर्भर हुन्छ । गत आर्थिक वर्षमा नेपालले ३ सय ८३ अर्ब ९२ करोड रुपैयाँको इन्धन आयात गरेको थियो । विश्व बजारमा तेलको मूल्य २३.५३ प्रतिशतले घट्दा नेपालमा पेट्रोलको मूल्य ६.४३ प्रतिशत र डिजेल तथा मट्टितेल ८.७५ प्रतिशतले मात्र घटेको थियो । हालको मूल्य समायोजनले यो अन्तरलाई केही कम गरेको छ, तर उपभोक्ताले अपेक्षाकृत राहत पाएका छैनन् । नेपाल आयल निगमले आफ्नो वित्तीय अवस्थालाई कारण देखाउँदै मूल्य समायोजनमा सावधानी अपनाउँदै आएका छ ।

आगामी दिनमा तेलको मूल्य कस्तो होला ?

विश्व बैंक र अन्य विश्लेषकहरूले सन् २०२५ को अन्त्यसम्म ब्रेन्ट तेलको मूल्य ७४ हजार र सन् २०२६ मा ६१ हजार प्रतिब्यारलमा झर्ने अनुमान गरेका छन् । यो अनुमान गैर–तेल उत्पादक देशहरूबाट निरन्तर आपूर्ति वृद्धि र विश्वव्यापी मागमा आएको सुस्त वृद्धिमा आधारित छ । विश्व अर्थतन्त्रमा मन्दीको जोखिमले तेलको थप माग कम गर्न सक्ने विश्लेषण अर्थविद्हरुको छ ।

संयुक्त राज्य अमेरिकामा व्यापार नीतिहरू, जस्तै आयातमा कर वृद्धिले मागलाई ३ लाख ब्यारल प्रतिदिनले घटाएको छ । तेल उत्पादक देशहरूको संगठन (ओपेक)ले उत्पादन कटौती गर्ने सम्भावना छ, तर इरानजस्ता देशहरूले उत्पादन बढाउने अडान लिएका छन्, जसले आपूर्ति अधिकतालाई कायम राख्न सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । भूराजनीतिक तनाव, जस्तै मध्यपूर्वमा अचानक द्वन्द्व वा रूस–युक्रेन द्वन्द्वको विस्तारले आपूर्तिमा अवरोध ल्याउन सक्छ, जसले मूल्य बढाउन सक्छ । तर, हालको स्थिर भूराजनीतिक अवस्थाले मूल्यलाई न्यून राख्ने सम्भावना बढी छ ।

नेपालमा तेलको मूल्य समायोजनलाई निगमको नीति र भारतीय आयल निगमको मूल्य सूचीले निर्धारण गर्छ । हालको मूल्य समायोजनले यातायात र हवाई क्षेत्रमा केही राहत पुगेको छ, तर उपभोक्ता मूल्य सूचकांकमा ठूलो प्रभाव पार्न यो पर्याप्त छैन । गत वर्ष नेपालमा मुद्रास्फीति ७.८८ प्रतिशत थियो, जसमा इन्धनको मूल्यको ठूलो भूमिका थियो ।

निगमले पारदर्शी नीति र वैकल्पिक ऊर्जा (जस्तै, विद्युतीय सवारी) मा लगानी नगरेसम्म उपभोक्ताले पूर्ण राहत पाउने सम्भावना कम छ । विश्व बजारमा तेलको मूल्य घट्ने प्रवृत्ति र भूराजनीतिक स्थिरताले नेपालमा पनि मूल्यलाई स्थिर वा न्यून राख्न सक्छ, तर निगमको एकाधिकार र वित्तीय दायित्वले यो लाभलाई सीमित गर्न सक्ने विश्लेषणहरु बताउँछन् । अहिलेको घटेको मूल्य प्रवृत्ति र भूराजनीतिक अवस्थाले तेल बजारलाई आगामी दिनमा पक्कै प्रभावित पार्नेछ । नेपालले यो अवसरलाई वैकल्पिक ऊर्जा र इन्धन बजार सुधारमा उपयोग गर्न सके उपभोक्तालाई दीर्घकालीन राहत पुग्नेछ ।