काठमाडौं । सुनको गहनाको कुरा गर्दा यो कति शुद्ध छ भन्ने प्रश्न उठ्छ ? र यसको शुद्धता कसरी थाहा पाउने ? सुनको शुद्धता कसरी परीक्षण गर्ने भन्ने प्रश्न हजारौं वर्षदेखि चल्दै आएको छ र यसको शुद्धता पत्ता लगाउन दिनानुदिन नयाँ नयाँ विधिहरू आविष्कार हुँदै आएको छ । तर, यी अभ्यासहरूको बावजुद सुन उद्योग अझै पनि विश्वास र प्रतिष्ठामा चल्छ ।

अस्ट्रेलियाको आधिकारिक बुलियन टक्साल र पश्चिमी अस्ट्रेलियाको स्वामित्वमा रहेको पर्थ टक्सालको बारेमा हालैका खुलासाहरूले सुनका खरिदकर्ता र विक्रेताहरूले शुद्धतालाई धेरै गम्भीरताका साथ लिने देखाउँछन् । सांघाई गोल्ड एक्सचेन्जमा बेचिएको झण्डै ९ अर्ब डलरको सुनमा अशुद्धता रहेकोमा प्रश्न उठेको छ ।

भनिन्छ कि पुरातन ग्रीक गणितज्ञ आर्किमिडीजले नुहाउँदा सुनको शुद्धता परीक्षण गर्ने तरिका आविष्कार गरेका थिए । कथा यस्तो छ–सिराक्यूजका राजाले एक गणितज्ञलाई सुनको मुकुट शुद्ध धातुबाट बनेको हो वा बेइमान सुनारहरूले मिसावट गरेको हो भनेर पत्ता लगाउन सोधे । समस्यालाई विचार गर्दा आर्किमिडीजले नुहाएर पानीमा डुब्दा पानीको सतह बढेको देखे । उनी तुरुन्तै बाहिर निस्के र ‘युरेका’ (वा मैले पाएको छु) भनेर कराउँदै सडकमा दगुरे । मुकुटलाई पानीमा डुबाउँदा यसको मात्रा र घनत्व थाहा पाउन सकिन्छ भन्ने महसुस गरे । सुनको घनत्व धेरै अन्य धातुहरू भन्दा उच्च भएकोले, यसलाई मुकुटको शुद्धता मापन गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ । यद्यपि, यस कथाको ऐतिहासिक सत्यतामा बहस भइरहेको छ ।

आगो र प्रकाश

आर्किमिडीजको विधिको सरलताको बावजुद, त्यो विधि आज प्रयोगमा छैन् । आधुनिक सुन उद्योगमा प्रयोग गरिएका केही विधिहरूमा फायर परख, एक्स–रे फ्लोरोसेन्स र प्लाज्मा मास स्पेक्ट्रोमेट्री (आइसिपी–एमएस) समावेश छन् । फायर परख हलमार्किङ उद्योगमा प्रयोग हुने परम्परागत विधि हो (उदाहरणका लागि गहनामा सुन नौ क्यारेट वा १८ क्यारेट हो कि भनेर प्रमाणित गर्न) र अयस्कको गुणस्तर परीक्षण गर्न सुन खानीहरूमा प्रयोग गरिन्छ ।

यसमा तपाईले परिक्षण गरिरहनुभएको पदार्थको धातुको सानो नमूना लिई विभिन्न रसायन मिसाएर भट्टीमा पगालिन्छ । यद्यपि, आगोको परखले सुनको मात्राको लागि मात्र नमूनामा अरू के छैन भन्ने परीक्षण गर्दछ,। अर्को सामान्य परीक्षण एक्स–रे फ्लोरोसेन्स हो । तपाईंले अन्वेषण गर्न चाहनुभएको सामग्रीको एक्स–रे, जसले तपाइँको नमूनामा परमाणुहरूलाई उत्तेजित गर्दछ र तिनीहरूलाई विभिन्न तरंग लम्बाइको एक्स–रेहरूमा परिणत गर्दछ । यो मेसिनबाट तपाईले त्यस पदार्थमा सुन, चाँदी, तामा र अन्य धातुको मात्रा थाहा पाउनुहुनेछ ।

त्यहाँ धेरै फरक, थप विस्तृत परीक्षणहरू छन् जुन तपाईंले सुनको मानक शुद्धता प्राप्त गर्न सक्नुहुन्छ । अष्ट्रेलियामा ‘सुनको मानक’ ले प्लाज्मा मास स्पेक्ट्रोमेट्रीलाई बुझाउँछ । यस प्रक्रियामा नमूनालाई प्रभावकारी रूपमा वाष्पीकरण गरिन्छ र त्यसपछि त्यसमा रहेका विभिन्न परमाणुहरू तौलिन्छन् । तर, यो अलि महँगो प्रक्रिया हो । तपाईंले यसलाई गहनाको लागि प्रयोग गर्न सक्नुहुन्न । यो मुख्यतया वैज्ञानिकहरू वा खानी कम्पनीहरूले नमूनामा मिसावट पत्ता लगाउन प्रयोग गर्छन् ।

विश्वासको लागत

व्यावहारिक रूपमा मानिसहरूले सुन किन्दा यी परीक्षणहरू गर्दैनन् । सुन उद्योग धेरैजसो भरोसामा चल्छ । यदि एक प्रतिष्ठित बिक्रेताले तपाईंलाई ९९.९९ प्रतिशत शुद्ध सुन दिन्छु भनी बताउँछ भने तपाइँ सामान्यतया विश्वास गर्नुहुन्छ । तपाईंले सुनको हरेक सिक्का वा ईंट जाँच गर्नुहुन्न । जुनसुकै कारणले, सांघाई गोल्ड एक्सचेन्जले पर्थ टक्सालले आपूर्ति गरेको सुनको शुद्धताको आश्वासनलाई विश्वास गरेन । अब यो पर्थ टकसाल को लागि एक विश्वसनीयता समस्या हुन सक्छ । र जब विश्वास टुटेको छ, यो सजिलै संग पुनर्निर्माण हुँदैन । (माइकल कोर्टे, भौतिक विज्ञान तथा डिस्पिलिन लिडर, यूनिवर्सिटी अफ टेक्नोलोजी सिडनी)