नेपालमा रेलवे विकासको इतिहासको क्रमसन् १९२७ अर्थात झण्डै ८०÷९० बर्ष अघिदेखि सुरु भएको पाईन्छ । सबै भन्दा पहिले भारतीय बजार रक्सौलबाट विरगञ्जहुँदै अम्लेखगञ्जसम्म ४६ किलोमिटर लामो रेल २०२५÷२६ सालसम्म झण्डै ४३ बर्ष सञ्चालन भएको थियो । त्यसलाई हामी एनजीआर भन्ने गर्छौ ।

त्यो बेला ब्रिटिसहरुले नेपालमा रेलवे विकासको लागि भनेर त होईन विशेष गरी हामी कहाँ प्रशस्त जङ्गल भएको हुनाले रेलको लिक भन्दा मुनि काठ विछ्याउन नेपालमा बाटो विस्तार गरेको पाईन्छ ।

जति बेला भारतमा ब्यापक रेलको विस्तार भएको थियो, ब्रिटीसहरुले सामान ओसारपसार गर्ने र प्रसोधन गरेर भारतलाईनै बेच्ने गथ्र्यो । ब्यापार विस्तारको लागि रेलमार्ग विस्तार गरेको हुन सक्छ । ब्रिटीसहरुले रेलमार्ग विस्तार गर्न लिक मुनि विछ्याउन कडा काठ चाहिने भएको हुनाले नेपालमा बाटो विस्तार गरेको हो ।

पछि त्यही लिक हामीले पनि प्रयोगमा ल्यायौं । वास्तबमा हाम्रै लागि भनेर त्यो लिक बनेको होईन । त्यसरी सन् १९२७ मा नेपालमा रेल सेवाको विस्तार भएको पाईन्छ । त्यसको १० बर्ष पछि फेरी जयनगरदेखी जनकपूर विजेलापूरासम्म अर्को लाईन बनेको थियो । त्यसलाई हामी एनजेजेआर भन्छौं (नेपाल जनकपूर जयनगर रेलवे) । यो दुईटा लाईन थियो ।

एनजीआर अम्लेखगञ्जको करिब १९७० सम्म भन्नाले २०२५ सालसम्म चल्यो । त्यसपछि मोटर बाटो बन्यो, मोटरबाटो बनेसँगै रेलसेवा विस्थापित हुँदै गयो । त्यतिबेला चलेको रेल पानीको बाफबाट चल्ने भएकाले सर्भिस ढिला हुने भयो । ठाउँठाउँमा गएर पानी भर्नु पर्ने, समय लाग्ने भए पछि रेलसेवा विस्थपित भएको हो । मोटरबाटो बने पछि मोटरले दिने सेवा छिटो भयो । मोटरले दिने सेवा छिटो भए पछि रेल सेवा विस्थापित भएको हो । तर, उता जयनगरदेखी जनकपूरसम्म भने रेल सञ्चालनमै रहयो । जुन १० बर्ष पछि सुरु भएको थियो । त्यो २०१३ सम्म चलेको थियो । यो ब्रिटीसहरुले न्यारो गेजमा बनाएको थियो, सानो अढाई फिटको ।

नेपालका लागि पछि भारत सरकारले ५ वटा नाकामा रेल सेवा विस्तार गरिदिने कुरा आएको हो । त्यसताका हाम्रा प्रथम राष्ट्रपतिको भ्रमणमा भारतसँग एमओयु सम्झौता भयो । त्यसैको आधारमा अहिले भारतले बनाउँदै छ ।

भारतले रेलको लिक बनाउँदा पहिलेकै लाईनमा बनाउने हो । पहिला अढाई फिटमा बनेको हो अहिले साढे ५ फिटमा बन्दै छ । त्यसैले पहिलेको रेल २०१३ बाट बन्द छ । त्यसलाई हामी अपग्रेडीङ भन्छौं । जुन अहिले २ खण्डमा काम भईरहेको छ । ५२ किलोमिटरमा २०१८ भित्रमा ३५ किमिको काम सकिन्छ । त्यस पछि हामी रेल सञ्चालन गर्न सक्छौं र अर्को एक बर्ष पछाडी ५२ किलोमिटर सम्ममा ठूलो वाइड बडी रेल चलाउने छौं ।
निरन्तरताकै समस्या
जुन लिक छ, त्यो ब्रिटीसहरुले हामीलाई सित्तैमा छोडेर गएको हुन सक्छ । अहिले भारतमा पनि त्यस्तो खालको रेल छैन होला । जहाँ न्यारोगेज छ, त्यहाँ मात्रै छ । होईन भने धेरै ठाउँमा भारतले पनि स्टिम रेललाई डिजेलमा लगि सक्यो । अहिलेत डिजेलबाट पनि विद्युतिय रेल सेवा विस्तार गरिसकेको अवस्था छ । नेपालमा मोटरबाटो बनिसकेपछि त्यो रेल ढिला भयो । त्यसलाई हामीले बेलाबेलामा मर्मत सम्भार गर्न सकेनौं । नेपाल सरकारको ताल यही हो । बजेट पनि नदिने भएर पनि निरन्तरता दिन नसकेको हो ।

हामीले त्यसलाई मेन्टेन गरिराखेको भए सायद रहिरहन्थ्यो होला । हामीले बिस्र्यौं । मोटर आयो, मोटर आए पछि हामीलाई पहाडमा हुँइकीन पनि सजिलो भयो । विरगञ्जबाट हेटौंडासम्म आएर फेरी रेल चढ्नु झण्झट गर्नुभन्दा विरगञ्जबाटै मोटर चढेर आउनु सहज हुने भो । मोटरले घर घरै सर्भिस दिन्छ रेलले त घर घरै सर्भिस दिंदैन । यी सबै कुराहरुले गर्दा विस्तारै रेलसेवालाई निरन्तरता दिन नसकेको हो । सायद हामीले मेन्टेन गर्न सकेको भए निरन्तरता दिन सक्थ्यौं होला ।

अहिले भारतले मोटरबाट फेरी रेललाई प्राथमिकता दिँदै छ । किन भने मोटरमा डिजेल महङ्गो हुने भो । भारतमा रेलमा यात्रा गर्ने हो भने एक महिना अगाडी देखी टिकट लिनु पर्ने अवस्था छ । उनिहरु अहिले रेलको स्पीड ल्याउन खोजीरहेको छ । अब हामी कहाँचाहिं त्यो भएन ।

नेपाल भारत र चीनबीच रेल सञ्चालनको लागि केहि कुरा अघि बढेको छ । प्रधानमन्त्रीस्तरमै कुरा भइसकेको छ । त्यस भन्दा अगाडी पनि कुरा भएको हो । नेपालको प्रधानमन्त्री भारत भ्रमणमा पनि कुरा भएकै हो । र अहिले पनि त्यो कुरा दोहोरिएको छ । हामीले रेलको आवश्यकता किन महसुस गर्न सकेनौ भन्दा हामीले रेल चढेकै छैनौं । बाहुनले च्याउ खाए पो च्याउ जान्नु भन्ने उखान भने जस्तै भएको छ । हामी कहाँ रेल चढ्ने कामै परेन । कहिले काहीँ भारत जानु पर्यो भने मात्रै हामीले रेल चढने हो । धेरैले चढेकै छैन, रेलको महत्व बुझेकै छैन । आवश्यकता नबुझनेले रेलको महत्व बुझने पनि भएन । तर एउटा कुरा के हो भने जनसंख्या वृद्धि भएसँगै बढ्दो जनसंख्यालाई धान्न सक्ने र आपूर्तिलाई धान्न सक्ने यातायातको माध्यम भनेको चाहिं रेल नै हो । त्यो भन्दा अर्को विकल्प हुन सक्दैन ।

हामी जस्तो मुलुकले त अझ एक थोपो तेल पनि छैन मुलुकमा तेल आयात गरेर गाडीमा हुँवीकिनु भन्दा विद्युतिय रेल कुदायौं भने बातवरण मैत्री बन्ने छ । बढदो जनसंख्याको माग पनि आपूर्ति हुने तथा रेलमा आराम पनि हुनेछ ।

रेलमा आरामका साथै सुरक्षित पनि हो । रेल मोटरगाडीको तुलनामा दुर्घटना पनि कम हुन्छ । रेल आफ्नो गाईडअनुसार चल्ने भएकाले पनि सुरक्षित छ । समयको पाबन्दी रहने चाईना कोरीयामा एकदम पङ्ंचुअल छ ।

करिब ६ सय देखी ८ सय किलोमिटरको दुरीमा रेलमार्ग सञ्चालन गर्न सकेको खण्डमा हवाईजहाजसँग पनि प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छ । यस्तो कुराको फाईदालाई हामीले बुझन नसकेर पनि हो हामीले बिकासमा प्रगति गर्न नसकेको । अब अहिले विस्तारै रियलाईज भएको छ । र भारतले पनि नेपाललाई रेलवे बनाई दिने भएको छ । त्यो हाम्रो आवश्यकता पनि हो । चीनबाट पनि हाम्रो मालसामान आयात हुन्छ । भारतबाट पनि आयात हुन्छ ।

अब हामीले मेची महाकाली पनि बनाउने भनेका छौं । ट्रान्स एशियन रेलवेको हाम्रो एक खण्ड बाकी छ । ट्रान्स एशियन रेलवे भनेर सिङ्गापुरदेखी टर्कीसम्म जाने भनेर युएनले परिकल्पना गरेको एउटा मार्ग हो । हामी २००६ मा यसको सदस्य भएका छौ । सदस्य भएको नाताले छुटेका बीचका लिकहरु बनाउदै जाने भन्ने कुरा छ । बनाउने सन्दर्भमा पुर्व पश्चिम रेल गुडाएरमात्रै सफल हुँदैन । जबसम्म काठमाडौंमा रेल आउँदैन तबसम्म सफल हुँदैन र जसरी भए पनि काठमाडौंसम्म रेल सेवा जोडनु पर्छ ।

पुर्व पश्चिम जहाँ गए पनि सबै मान्छेहरु काठमाडौं खाल्डोमै छन् । जानेत यहीँबाट हो त्यसैले जबसम्म काठमाडौंसम्म रेलमार्ग जोडदैन तबसम्म पुर्व पशिममा मात्रै रेल गुडाएर सफल भएको मानिदैंन । रक्सौलमा जुन हाम्रो रेल आउँछ, कलकताबाट कन्टेनर बोकेर आउने रेललाई सोझै काठमाडौं ल्याउने हो भने ट्रक किन चाहियो धुलोधुँवा किन गर्ने यहाँ ?

नेपालमा कति धेरै मठमन्दिरदेखी देवालय यहीँ छन, दरबारहरु छन त्यसैले पर्यटकीय स्थान बनाउन पनि रेलको आवश्यक छ । मान्छे काठमाडौंको धुलोधुवाँ देखेर भाग्नु नपरोस ।

पूर्व पश्चिमको लागि पनि मार्केट हब भएको हुनाले यसलाई नबनाई हुँदैन । अब भारत सरकारले पनि बनाई दिन्छु भनेको छ । आशा गरौं उनीहरुको पनि चाहाना छ,चीनबाट पनि आउने भए पछि हामीले ट्रान्जीटको फाईदा लिन सक्छौ ।

अब बनाउने भन्ने कुरा जुन छ ,त्यसलाई बनाउन ठुलो खर्च लाग्छ । त्यो लागत कसले व्योहोर्ने कसरी व्यहोर्ने भन्ने कुरामा समझदारी गरेर जान सकिन्छ कि सकिँदैन त्यो त सरकारले भन्ने कुरा हो । एक चोटीको व्यथा सहन सक्यौ भने ठुलो उपलब्धी हुन्छ । रेल बनाउने कुरामा एकै चोटी सबै पैसा खन्याउने कुरा पनि त भएन । बनाउन कम्तीमा पनि १० बर्ष त लागि हाल्छ । न्युनतम ब्याजमा हामीले ऋण लिनु पर्ने हुन्छ । योअर्थ मन्त्रालयले ब्यवस्थापन गर्ने हो । पहिलेको दाँजोमा अहिले टेक्नोलोजीको धेरै विकास भईसकेको छ । समय एडभान्स भईसकेको छ । गर्न सकिन्छ तर आर्थिक श्रोत राज्यले सोच्ने कुरा हो । एउटा भिजनका साथ गयौंं भने अवस्य सकिन्छ । तर आँट हुनु पर्यो, खुद्रे आयोजनामा कनिका छरेर हुँदैन र सम्भव पनि छैन । मेजर कामहरु गर्नु पर्ने हुन्छ । सोच्ने हो भने गाह्रो छैन । तर, व्यवस्थित योजना हुनुपर्यो ।

कानुनी राज्य कमजोर भएको छ । विगतमा राजमार्ग बनाउन मान्छेले सितैमा जग्गा दिन्थे तर अहिले त्यो सम्भव छैन एउटा समस्या । अर्को मान्छेमा अनुशासन छैन । ५ लाख पर्ने जग्गालाई ५० लाख भन्ने अवस्था छ । विगत २÷३ दशकमा त्यही महसुस गरेको छु । हरेक नागरिक कर्तव्य विमुख भएको छ । इमान्दारीता कुनै पनि सेक्टरमा छैन त्यो नै अहिलेको प्रमुख चुनौतिको रुपमा खडा भएको छ । यो समस्यालाई राज्यले समधान गर्नु पर्ने छ ।
मेट्रो रेल
१० लाख जनसंख्या भएको ठाउँमा त मेट्रो रेल चल्छ भने हाम्रो यहाँ त ५० लाख जनसंख्या छ भने हामीले यो परिकल्पनालाई सार्थक बनाउन पनि मेट्रो रेल सञ्चालन गर्नु पर्ने छ । तर हामी आयातमुखी अर्थतन्त्रमा भर परिरहेकाछौं । मेट्रो भन्नासाथअण्डरग्राउण्ड नै हुनुपर्छ भन्ने पनि छैन । मेट्रो भनेको मेट्रोपोलीटनमा चलाउने सिस्टम हो । सकेको ठाउँमा अण्डरग्राउण्ड गर्ने नसकेको ठाउँमा आकाशे पुलबाट पनि सञ्चालन गर्न सक्छौं ।

सन् २०१२ मा त्यस्को अध्ययन पनि भईसकेको छ । तर ६ बर्षसम्म हामीले विना काम बितायौं । किनभने सरकारले कहिले लगानी बोर्डले गर्ने भन्छ कहिले रेल विभागले गर्ने भन्छ । यसरी विरोधाभाषपूर्ण निर्णयहरु भएको छ सरकारबाट । त्यसले गर्दा कसको कार्य क्षेत्र हो भन्ने यकिन भएन । अहिले लगानी बोर्डले पूर्व पश्चिमको खण्ड गर्ने, डिपिआर गर्ने भनेर लागेको छ । सायद केही दिन भित्रमा सुचना निकाल्छ होला नागढुङ्गा देखी धुलिखेलसम्म । तर, यहाँ ट्राफिक पनि धेरै छ । तर कुनै कम्पनी आएर पिपि मोडलमा गर्दियो भने राम्रो हो ।

नेपालको लागि अब अण्डरग्राउण्डमै जानुपर्छ किनभने सडकमा जथाभाबी पाईप हालेको छ । जग हालेर पुल उठाउने ठाउँनै छैन । अण्डरग्राउण्ड गर्ने हो भने सधैंको लागि समस्याको समाधान हुनेछ । चीन र भारतका धेरै कम्पनीहरु आएका छन्, हामी गर्छौ पैसा पनि ल्याउँछौ भन्छन तर हाम्रो सरकारले आँट गर्न सकेको छैन सरकारले आँट गर्नु पर्यो ।

सित्तैमा कसैले पनि गर्दैनन् । उनीहरु लगानीकर्ता हुन । कि त सरकारले दानकर्ता खोज्नुपर्यो, हाईन भने कुनै मुलुकले सित्तैमा गर्दिँदैन ।

यदी बनाउने नै हो भने खर्बौं लाग्छ, त्यसकारण सरकारले पटुकी बाँधेर सोच्नुपर्यो निर्णय गर्न सक्नुपर्यो कहाँबाट ल्याउने बजेट भनेर ।

(बिजखबर संवाददाता राङ्डोल लामाले महानिर्देशक आचार्यसँग गरेको कुराकानीमा आधारीत)