काठमाडौं । आधुनिक प्रविधिको तीव्र विकाससँगै कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) प्रणालीहरूको प्रयोग विश्वभर बढ्दो छ। यी प्रणालीहरूले डाटा सेन्टरहरूमा आधारित भएर इन्टरनेट, क्लाउड कम्प्युटिङ र जटिल गणनाहरू सञ्चालन गर्छन्। तर, यिनको सञ्चालनका लागि ठूलो मात्रामा पानीको खपत हुने तथ्यले गम्भीर चिन्ता बढाएको छ। पछिल्ला अनुसन्धानहरूले एआईको पानी खपतले मौसम र खेतीमा गहिरो असर पारिरहेको देखाएका छन्।
एआई प्रणालीहरूले सञ्चालन हुने डाटा सेन्टरहरूले उपकरणहरू चिस्याउनका लागि र बिजुली उत्पादनका लागि पानीको प्रयोग गर्छन्। सन् २०२४ को एक अनुसन्धानअनुसार, विश्वका डाटा सेन्टरहरूले वार्षिक रूपमा करिब १.८ ट्रिलियन लिटर पानी खपत गर्छन्, जुन विश्वको कुल ताजा पानीको १ प्रतिशतभन्दा बढी हो। विज्ञहरूका अनुसार, यो खपतले स्थानीय जलस्रोतहरूमा दबाब बढाएर मौसम परिवर्तन र खेतीमा प्रत्यक्ष असर पार्छ।
एआईको पानी खपतले जलवायुमा परिवर्तन ल्याइरहेको छ। विशेषगरी, सुख्खा क्षेत्रमा अवस्थित डाटा सेन्टरहरूले भूमिगत पानीको अत्यधिक दोहन गरेका छन्। विज्ञहरूका अनुसार, जब पानीको स्रोत सुक्छ, वायुमण्डलमा आर्द्रता कम हुन्छ, जसले वर्षा र तापक्रममा असर गर्छ। सन् २०२३ को एक अध्ययनले यस्ता डाटा सेन्टरहरूले विश्वका २० प्रतिशत सुख्खा क्षेत्रमा वर्षाको मात्रा १० प्रतिशतले घटाएको देखाएको छ। यसबाहेक, एआई सञ्चालनका लागि बिजुली उत्पादनमा पानीको ठूलो हिस्सा खर्च हुन्छ। कोइला र ग्यासबाट चल्ने बिजुली संयन्त्रहरूले पानीलाई तताएर वाष्प बनाउँछन्, जसले वायुमण्डलमा ताप वृद्धि गर्छ। विज्ञहरूका अनुसार, यो प्रक्रियाले जलवायु परिवर्तनलाई तीव्र बनाउँछ, विशेषगरी पानीको अभाव भएका क्षेत्रमा।
कृषिमा पनि एआईको पानी खपतले गम्भीर प्रभाव पारिरहेको छ। डाटा सेन्टरहरू प्रायः ग्रामीण क्षेत्रमा स्थापना गरिन्छन्, जहाँ खेतीका लागि पानीको स्रोत सीमित हुन्छ। यस्ता क्षेत्रमा पानीको दोहनले सिँचाइका लागि पानी अभाव भएको छ। सन् २०२४ को भारतमा भएको एक अनुसन्धानले डाटा सेन्टरहरूले खेतमा सिँचाइका लागि प्रयोग हुने पानीको ३० प्रतिशत खपत गरेको पाइयो। विज्ञहरूका अनुसार, किसानहरूले सिँचाइका लागि पानी नपाउँदा उत्पादन घट्छ, जसले खाद्य सुरक्षामा चुनौती थपिन्छ। साथै, शीतलीकरण प्रक्रियामा प्रयोग भएको पानीमा रसायन मिसिन्छ, जसलाई नदी वा तालमा फाल्दा प्रदूषण बढ्छ। विज्ञहरूका अनुसार, यो प्रदूषित पानीले माटोको उर्वराशक्ति घटाउँछ र बालीमा हानिकारक प्रभाव पार्छ। यसले माछापालन र अन्य जलजन्तुमा पनि असर पुर्याउँछ, जसले स्थानीय समुदायको जीविकोपार्जनमा जोखिम थप्छ।
एआईमार्फत पानी खपत घटाउन विभिन्न प्राविधिक उपायहरू सुझाइएका छन्। वायु शीतलीकरण प्रणाली, पानी पुनःप्रयोग प्रविधि र ऊर्जा दक्ष उपकरणहरूको प्रयोगले पानीको खपत कम गर्न सकिन्छ। सन् २०२५ को एक अध्ययनले पानी पुनःप्रयोग प्रणाली लागू गरेमा ४० प्रतिशत पानी बचत गर्न सकिने देखाएको छ। विज्ञहरूका अनुसार, यस्ता प्रविधिहरूको लागत र जटिलताले साना कम्पनीहरूलाई चुनौती दिएको छ। नीतिगत सुधार र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यले यो समस्यालाई सम्बोधन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
नेपालमा एआई सञ्चालन गर्ने डाटा सेन्टरहरूको सङ्ख्या हाल सीमित छ, तर भविष्यमा यिनको विस्तार सम्भावना छ। नेपालको प्रशस्त जलस्रोत र चिसो हावापानीले दिगो डाटा सेन्टरहरू स्थापनाका लागि उचित बनाउँछ। विज्ञहरूका अनुसार, यस्ता सेन्टरहरूले रोजगारी सिर्जना र आर्थिक वृद्धिमा योगदान पुर्याउन सक्छन्। तर, पानीको अत्यधिक खपतले स्थानीय समुदाय र खेतीमा असर पार्न सक्ने देखिन्छ। विशेषगरी, हिमाली क्षेत्रका साना नदी र खोलाहरूमा पानीको दोहन बढ्दा सिँचाइ र पिउने पानीको अभाव हुन सक्छ। विज्ञहरूका अनुसार, नेपालले दिगो प्रविधि अपनाएर र पानीको संरक्षणलाई प्राथमिकता दिएर यस्ता प्रभावहरूलाई कम गर्न सक्छ। यसका लागि नीतिगत नियमन र प्राविधिक नवप्रवर्तन आवश्यक छ।
