काठमाडौं । म्यानमार खनिजको दौडमा फसेको छ । देशको काचिन राज्यमा यी दुर्लभ खनिजहरूको दोहनले मानव मृत्यु मात्र निम्त्याइरहेको छैन तर वातावरणमा पनि गम्भीर क्षति पु¥याइरहेको अधिकारकर्मीहरू बताउँछन् । लहताव काईले आफ्नो हातले हावामा पहाड बनाउँछिन् र औंलाहरूले त्यसमा स–साना प्वाल पार्छिन् । ‘तिनीहरूले पहाडको टुप्पोमा प्वाल पार्छन् र त्यसपछि अमोनियम नाइट्रेट जस्ता रसायनहरू जमिनमा खन्याउँछन् ताकि तलबाट दुर्लभ खनिजहरू निकाल्न सकियोस्,’ म्यानमारका एक वातावरणीय कार्यकर्ताले भने ।

सुरक्षाको कारणले गर्दा नाम परिवर्तन गरिएका लहताव काई इन–सिटु लिचिङ भनिने प्रक्रियाको बारेमा व्याख्या गर्दै थिइन् । जुन म्यानमारको उत्तरी काचिन राज्यमा दुर्लभ खनिजहरूको उत्खनन गर्न दशकौंदेखि प्रयोग हुँदै आएको छ । यो प्रक्रिया पहाडको टुप्पोबाट सुरु हुन्छ, जहाँ पाइपको नेटवर्कमार्फत रसायनहरू जमिनमा पम्प गरिन्छ । यो रसायन तल बग्दै जाँदा दुर्लभ खनिजहरू आफैंमा जम्मा गर्छ । जुन पछि ठूला पोखरीमा जम्मा गरिन्छ । म्यानमारको यस विशेष क्षेत्रमा दुर्लभ खनिज पदार्थ निकाल्ने काम तीव्र गतिमा बढेको छ ।

यहाँका हजारौं खानी क्षेत्रहरूमा इन–सिटु लिचिङ प्रविधिको कारणले गर्दा वातावरण र गाउँलेहरूको लागि ठूलो खतरा छ । ‘दुर्लभ खनिजहरूबाट बनेको फोहोरलाई काठ बाल्ने भट्टीमा सुकाइन्छ, जसले गर्दा खानी स्थल वरपरका क्षेत्रहरूमा निरन्तर दुर्गन्ध आउँछ,’ लहताभ काईले भनिन । उनले यो पनि भनिन कि उनी र उनको अनुसन्धान टोली त्यहाँ आधा घण्टाभन्दा बढी बस्दैनन् किनभने त्यहाँ सास फेर्न गाह्रो हुन्छ । उनले थप भनिन, ‘तर मानिसहरू त्यहाँ पन्जा र मास्क बिना काम गर्छन् । कम्पनीहरूले उनीहरूलाई कुनै पनि प्रकारको सुरक्षा प्रदान गर्दैनन् । र जब कामदारहरू बिरामी हुन्छन्, कम्पनीले उनीहरूलाई हटाउँछ र नयाँ कामदारहरू ल्याउँछ ।’ थाइल्याण्डको चियाङ माईका मानव अधिकारकर्मी सेङ लीले उत्तरी म्यानमारका खानी क्षेत्रहरूको अनुसन्धान गरेका छन् । उनी भन्छन् कि खानी सुरु हुनुभन्दा पहिले यी पहाडहरू हरिया थिए । ‘यी पहाडहरू अहिले धेरै कुरूप देखिन्छन्, र खानी पोखरीहरूमा प्रयोग हुने रसायनहरू सिधै पानीमा फालिएकाले नदीको पानी रातो भएको छ,’ उनले भने । उनी युरोपेलीहरूलाई विश्वव्यापी आपूर्ति शृङ्खला कहाँबाट सुरु हुन्छ भनेर जान्न चाहन्छन् । जुन पछि विद्युतीय सवारी साधन, हावा टर्बाइन, चिकित्सा उपकरण र हतियार उत्पादनमा प्रयोग गरिन्छ ।

उद्योगहरूको लागि दुर्लभ खनिजहरू कति महत्त्वपूर्ण छन ?

अमेरिकाको डेलावेयर विश्वविद्यालयकी सहायक प्राध्यापक जूली क्लिङ्गरले भनिन्, ‘दुर्लभ खनिज’ शब्दले रासायनिक रूपमा समान १७ तत्वहरूलाई जनाउँछ । “यी तत्वहरूलाई यति विशेष बनाउने कुरा के हो भने तिनीहरूमा अद्भुत चुम्बकीय, विद्युतीय रूपमा प्रवाहकीय, र केही थर्मल गुणहरू पनि छन्,’ उनले भनिन । तिनीहरूलाई प्रायः ‘उद्योगको मसला’ भनेर चिनिन्छ किनभने धेरै कम मात्रामा प्रयोग गर्दा पनि तिनीहरूले औद्योगिक प्रक्रियाहरूमा उल्लेखनीय सुधार गर्न सक्छन् । ‘उदाहरणका लागि, डिस्प्रोसियम पेट्रोकेमिकल रिफाइनिङमा उत्प्रेरकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ,’ क्लिङ्गर बताउँछिन् । यो चम्किलो चाँदी जस्तो तत्व म्यानमारको उत्तरी भागमा पाइन्छ र ब्याट्री निर्माणको लागि महत्त्वपूर्ण छ । किनभने यसले ब्याट्रीहरूको ताप सहनशीलता र आयु बढाउँछ । र यो हरित ऊर्जाको लागि पनि धेरै महत्त्वपूर्ण छ । डिस्प्रोसियम स्थायी चुम्बक बनाउन पनि प्रयोग गरिन्छ । जुन विद्युतीय सवारी साधन र एयर टर्बाइनहरूमा प्रयोग हुने आधुनिक जेनेरेटरहरूको लागि आवश्यक छ ।

गैर–नाफामुखी संस्था ग्लोबल विटनेसले २०२४ मा रिपोर्ट गरेको थियो कि चिनियाँ स्थायी चुम्बक कम्पनीहरूले म्यानमारबाट दुर्लभ खनिजहरूको आपूर्ति गर्छन् । यस प्रतिवेदनले चीनमा उत्पादित दुर्लभ खनिज उत्पादनहरूका ग्राहकहरूको बारेमा पनि जानकारी प्रदान गरेको छ । जस्तै विश्वव्यापी अटोमोबाइल कम्पनीहरू, फक्सवागन, टोयोटा, निसान, फोर्ड र हुन्डाई । यसका साथै, गिमोन्स गेम्सा र भेस्टास जस्ता वायु ऊर्जा कम्पनीहरूको नाम पनि यसमा समावेश थियो । क्यानडाको टोरन्टोमा रहेको रणनीतिक धातु तथा खनिज परामर्शदाता एडम्स इन्टेलिजेन्सको प्रतिवेदन अनुसार २०२४ मा जर्मनी चीनको स्थायी चुम्बकको सबैभन्दा ठूलो ग्राहक थियो ।

खानी जिम्मेवारीपूर्वक सञ्चालन गर्नुपर्छ

चीनले दुर्लभ खनिजहरूको घरेलु उत्खनन घटाएको छ । तर, छिमेकी देश म्यानमारको खनिज भण्डारको दोहन बढेको छ । ग्लोबल विटनेसको रिपोर्ट अनुसार, चीनले म्यानमारबाट दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको आयात २०२१ मा १९,५०० टनबाट बढाएर २०२३ मा ४१,७०० टन पु¥याएको छ । जूली क्लिङ्गरले भनिन्, ‘अमेरिकाले २० औं शताब्दीमा ठ्याक्कै यही गरेको थियो । जब उसले भविष्यको लागि आफ्नो युरेनियम भण्डारलाई सुरक्षित राख्न रणनीतिक रूपमा उत्खनन गरेन ।’ लाहताव काई भन्छिन् कि म्यानमारका जनता चिनियाँ कम्पनीहरूले खानी जारी राखून् भन्ने चाहँदैनन् । उनले थपिन ‘यदि अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले यी खनिजहरू किन्न चाहन्छ भने, उनीहरूले जिम्मेवारी र नैतिकतापूर्वक त्यसो गर्नुपर्छ ।’

ग्लोबल विटनेसका अनुसार २०२३ मा म्यानमारको दुर्लभ पृथ्वी खनिजको व्यापार १.४ अर्ब डलरको थियो । जसले यस अस्थिर क्षेत्रमा द्वन्द्व र विनाश निम्त्याएको छ । २०१८ मा, म्यानमारको लोकतान्त्रिक सरकारले दुर्लभ खनिज पदार्थको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगायो र चिनियाँ खानी कामदारहरूलाई सञ्चालन बन्द गर्न आदेश दियो । तर, २०२१ मा सैन्य तानाशाही सत्तामा आएदेखि, खानी उत्खनन पूर्ण रूपमा जारी छ । २०२४ को अन्त्यतिर, काचिन इन्डिपेन्डेन्स अर्गनाइजेसन (केआइओ) र यसका सहयोगी सशस्त्र समूहहरूले सरकार समर्थक सेनाहरूबाट उत्तरका खनिज–धनी क्षेत्रहरूको नियन्त्रण कब्जा गरे । केआइओले १९६० को दशकदेखि यस क्षेत्रको स्वतन्त्रताको लागि लड्दै आएको छ । अब केआइओ र चिनियाँ कम्पनीहरू बीच नयाँ कर र खानी सम्झौताहरू भइरहेका छन् । यद्यपि, केआइओले स्थानीय जनतामाझ व्यापक समर्थन र सरकारी मिलिशिया भन्दा बढी वैधता प्राप्त गर्दछ । तैपनि, २०२४ को ग्लोबल विटनेस रिपोर्टले औंल्याएझैं, ‘दुबै पक्षबाट अनियमित खानी वातावरणीय रूपमा विनाशकारी छ र पारिस्थितिक प्रणाली र मानव स्वास्थ्यको लागि गम्भीर खतरा निम्त्याउँछ ।’

के केआइओले जिम्मेवार खानी सुनिश्चित गर्नेछ ?

लाहताभ काई र सेङ ली खानी सञ्चालनमा सुरक्षा र पारदर्शिता बढाउन चाहन्छन् । ‘अहिलेसम्म, नागरिक समूहहरू र आम जनतालाई खानी नीति निर्माण प्रक्रियाबाट पूर्ण रूपमा बहिष्कृत गरिएको छ,’ सेङ लीले भने ‘शासन सुदृढ पार्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्था र सरकारहरूले केआइओसँग प्रत्यक्ष सम्पर्क गर्नुपर्छ ।’ यद्यपि, सेङ ली विश्वास गर्छन् कि दुर्लभ खनिजहरूको उत्खनन पूर्णरूपमा रोक्न सकिँदैन । उनी भन्छन् कि सशस्त्र समूह र चिनियाँ लगानीकर्ताहरू मात्र नभई स्थानीय समुदाय र राज्यले पनि व्यवस्थित र नियमित प्रक्रियामार्फत लाभ उठाउनुपर्छ । अनुवाद गरिएको