काठमाडौं । विश्वभर हतियारको व्यापारमा नजर राख्ने थिंक ट्याङ्क सिप्रीले युरोपेली देशहरूले ठूलो परिमाणमा हतियार खरिद गरिरहेको बताएको छ । सन् २०१९ देखि २०२३ सम्मको पाँच वर्षमा अघिल्लो पाँच वर्ष (२०१४–२०१८)को तुलनामा ९४ प्रतिशत बढी हतियार आयात भएको छ ।

सिप्रीले आफ्नो प्रतिवेदनमा हतियारको संख्या विश्लेषण गरेको छ र त्यसको मूल्य भने उल्लेख गरेको छैन । अर्डर गरिएका हतियारहरूको संख्या वर्ष–वर्ष फरक हुन सक्छ, सिप्री विशेषज्ञहरूले पाँच वर्षको लामो अवधिमा आयात गरिएका हतियारहरूको विश्लेषण गरे ।

युक्रेन सबैभन्दा ठूलो खरीददार

युरोपमा हतियारको सबैभन्दा ठूलो आयातकर्ता युक्रेन थियो । जुन दुई वर्षदेखि रुसविरुद्ध युद्ध लडिरहेको छ । युरोपबाट कुल हतियार आयातको २३ प्रतिशत युक्रेनले खरिद गरेको छ । सन २०२३ मा, युक्रेन संसारमा सबैभन्दा धेरै हतियार खरिद गर्ने देश थियो । तर, पाँच वर्षको अवधिमा उसको संख्या चौथो थियो । यो भारत, साउदी अरब र कतार पछि थियो ।

सिप्री अनुसन्धानकर्ता कटरिना जोकिचले भनिन्, ‘हतियार आयातमा भएको यो वृद्धि मुख्यतया युक्रेनको कारणले भएको हो। पछिल्लो पाँच वर्षमा युक्रेन विश्वको चौथो ठूलो खरिदकर्ता बनेको छ ।’ सिप्रीका अनुसार सन् २०२२ को फेब्रुअरीमा रुसले आक्रमण गरेपछि युक्रेनलाई कम्तीमा ३० देशले हतियार उपलब्ध गराएका छन् । उसलाई सबैभन्दा धेरै हतियार बेच्ने देशमा अमेरिका र जर्मनी शीर्ष स्थानमा थिए । अमेरिकाले ६९ प्रतिशत हतियार बेचेको छ भने जर्मनीले ३० प्रतिशत हतियार बेचेको छ । तर, यति ठूलो निर्यातका बाबजुद जर्मनीले पछिल्लो पाँच वर्षमा कम हतियार बिक्री गरेको छ । सन् २०१४–१८ को तुलनामा २०१९–२३ मा यसको हतियार र गोलाबारुद निर्यात १४ प्रतिशतले कम थियो ।

सन् २०१९ र २०२३ को बीचमा अमेरिकाले युरोपलाई ५५ प्रतिशत हतियार बेचेको छ, जुन सन् २०१४–१८ को तुलनामा ३५ प्रतिशत बढी हो । जोकिकले यसको एउटा कारण भनेका छन् कि अधिकांश युरोपेली देशहरू नाटोका सदस्य छन् र अमेरिकाको एफ–३५ लडाकु विमान जस्ता हतियारको विकासमा सहयोगी छन् । तर अमेरिकाबाट हतियार आयात बढ्नुको एउटा कारण युरोपेली देशहरूले आफ्नो नयाँ हतियार बनाउनुको सट्टा जतिसक्दो चाँडो अमेरिकी हतियार खरिद गरेर आफ्नो भण्डार बढाउने चाहना हो ।

पछिल्लो पाँच वर्षमा युरोपमा हतियार आयात दोब्बर भएको छ । स्टकहोम इन्टरनेशनल पिस रिसर्च इन्स्टिच्युट (सिप्री) का अनुसार यो वृद्धि मुख्यतया युक्रेनमा जारी युद्धका कारण भएको हो ।

रूसी निर्यातमा गिरावट

धेरै दशकहरूमा यो पहिलो पटक हो कि रसिया विश्वको सबैभन्दा ठूलो हतियार निर्यातकर्ताहरूमा पहिलो दुई स्थानमा छैन । सामान्यतया, अमेरिका र रुस विश्वको सबैभन्दा ठूलो हतियार आपूर्तिकर्ता हुन् । तर पछिल्लो पाँच वर्षमा अमेरिकाको हतियार निर्यात १७ प्रतिशतले बढेको छ र अहिले विश्व बजारमा यसको हिस्सा ४२ प्रतिशत पुगेको छ । रसियालाई पछि पार्दै फ्रान्स दोस्रो स्थानमा पुगेको छ, जसको निर्यात ४७ प्रतिशतले बढेको छ । पछिल्लो पाँच वर्षमा रुसको हतियार निर्यात ५३ प्रतिशतले घटेको छ ।

पछिल्लो पाँच वर्षमा रुसले कम हतियार निर्यात मात्र गरेको छैन, रुसबाट हतियार किन्नेको संख्या पनि घटेको छ । सन् २०२३ मा १२ देशमा मात्रै हतियार बेचेको थियो भने २०१९ मा यो संख्या ३१ थियो । जोकिकले भनिन ‘चीन जस्ता रुसका ठूला ग्राहकहरूको नीतिमा आएको परिवर्तन पनि यो गिरावटको कारण हो ।’

चीन परम्परागत रूपमा रुसी हतियारको सबैभन्दा ठूलो खरिदकर्ता हो तर, अहिले स्थानीय उत्पादनलाई बढावा दिइरहेको छ । तर, अहिले पनि रुसको कुल हतियार निर्यातको २१ प्रतिशत चीनमा जान्छ । भारत रुसको सबैभन्दा ठूलो खरिदकर्ता हो र उसले कुल हतियारको ३४ प्रतिशत खरिद गरेको छ ।

अमेरिकापछि सन् २०१९ र २०२३ को बीचमा बढेको हतियार खरिदमा फ्रान्स दोस्रो ठूलो निर्यातकर्ता भएको छ, जसले यस अवधिमा बेचेको कुल हतियारको ११ प्रतिशत बिक्री गरेको छ । डोकिच भन्छन् कि फ्रान्सले युरोप बाहिर राफेल लडाकु विमान बेच्न सफल भएको छ, जुन यसको सबैभन्दा ठूलो सफलता हो ।

गाजा युद्धको भूमिका

गत वर्ष अक्टोबरमा गाजामा सुरु भएको युद्धले हतियार खरिदमा पनि ठूलो प्रभाव पारेको छ । सिप्रीका अनुसन्धानकर्ता जैन हुसेन भन्छन् कि यो युद्ध सुरु भएपछि अमेरिकाले सहयोगको नाममा वा पुरानो खरिद सम्झौतालाई तीव्रता दिएर इजरायललाई ठूलो संख्यामा हतियार आपूर्ति गरेको छ ।

यद्यपि, हुसेन भन्छन् कि गाजा युद्धले हतियार व्यापारमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्छ भनेर भन्न गाह्रो छ । उनी भन्छन्, ‘हामीले देखेका छौं कि धेरै युरोपेली देशहरूले इजरायललाई हतियार दिने सन्दर्भमा सीमाभित्र रहन जोड दिइरहेका छन् किनभने गाजामा अन्तर्राष्ट्रिय मानवीय कानूनको उल्लंकनको डर छ ।’ यसका कारण इजरायलमा हतियारको निर्यात प्रभावित हुन सक्छ तर, गाजा युद्ध समाप्त भएपछि पनि यो जारी रहन्छ कि भनेर भविष्यवाणी गर्न गाह्रो छ । अनुवाद गरिएको