काठमाडौं । सरकारले आर्थिक वर्ष २०८२/८३ को बजेट सार्वजनिक गर्दैछ । अर्थमन्त्रालय स्रोतका अनुसार करिब १९ खर्ब रुपैयाँ हाराहारीको बजेट आज सार्वजजनिक गर्न लागेको हो ।

उपप्रधान तथा अर्थमन्त्री विष्णुप्रसाद पौडेलले दिउँसो ३ बजे बस्ने संघीय संसदको बैठकबाट बजेट प्रस्तुत गर्ने कार्यसूची तय भएको छ । जेठ १५ गते संसद्मा बजेट प्रस्तुत गर्नुपर्ने संवैधानिक व्यवस्था छ ।

राष्ट्रिय योजना आयोगले आगामी आवका लागि १९ खर्ब ६५ करोड रुपैयाँ हाराहारीको बजेट सिलिङ तोकेअनुसार नै बजेट तयार गरिएको जनाइएको छ। यसै सन्दर्भमा यहाँ बजेटसम्बन्धी नेपाल र विश्वका केही तथ्यहरु प्रस्तुत गरिएको छ ।

नेपालको बजेटसम्बन्धी केही तथ्यहरू

पहिलो बजेट: नेपालमा पहिलो औपचारिक बजेट वि.सं. २००८ मा प्रस्तुत भएको थियो, जुन रु. ५२.५ लाखको थियो।

सबैभन्दा ठूलो बजेट: हालसम्मको सबैभन्दा ठूलो बजेट वि.सं. ०८१/२०८२ को लागि रु. १८ खर्ब ६० अर्ब ३० करोड प्रस्तावित गरिएको थियो ।

स्रोतको हिस्सा: नेपालको बजेटमा राजस्व (कर) बाट करिब ६०-७०%, वैदेशिक सहायता र ऋणबाट २०-३०%, र बाँकी आन्तरिक स्रोतबाट जुटाइन्छ।

शिक्षा र स्वास्थ्यमा खर्च: बजेटको ठूलो हिस्सा (लगभग ११-१५%) शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रमा छुट्याइन्छ, तर कार्यान्वयनमा कमी देखिन्छ।

चुनावी बजेट: निर्वाचन वर्षमा बजेट सामान्यतया लोकप्रिय कार्यक्रमहरू (जस्तै भत्ताहरू) मा केन्द्रित हुन्छ, जसलाई “लोकलुभावन बजेट” भनिन्छ।

खर्च नहुने प्रवृत्ति: नेपालमा हरेक वर्ष बजेटको २०-३०% रकम खर्च नभएर फ्रिज हुने गर्छ, विशेषगरी पूँजीगत खर्चमा।

विकास बजेट: कुल बजेटको करिब ३०-३५% मात्र विकास (पूँजीगत) खर्चमा छुट्याइन्छ, बाँकी चालु खर्च (तलब, प्रशासन आदि) मा जान्छ।

ऋणको बोझ: नेपालको कूल ऋण हाल जीडीपीको करिब ४२% छ, जुन दक्षिण एसियाली मुलुकहरूमध्ये मध्यम स्तरको मानिन्छ।

बजेट घोषणा: हरेक वर्ष जेठ १५ गते बजेट संसदमा प्रस्तुत गर्ने संवैधानिक व्यवस्था छ।

स्थानीय तहको हिस्सा: संघीयता लागू भएपछि बजेटको ठूलो हिस्सा (लगभग ३०%) स्थानीय र प्रदेश तहमा हस्तान्तरण हुन्छ।

विश्वका बजेटसम्बन्धी तथ्यहरू

पहिलो बजेटको इतिहास: विश्वमा बजेट प्रस्तुत गर्ने पहिलो देश बेलायत मानिन्छ। सन् १७३३ मा सर रोबर्ट वालपोलले औपचारिक रूपमा बजेट प्रस्तुत गरेका थिए, जसलाई आधुनिक बजेटको सुरुवात मानिन्छ।

भारतको पहिलो बजेट: भारतमा पहिलो बजेट सन् १८६० मा जेम्स विल्सनले प्रस्तुत गरेका थिए, जुन बेलायती शासनकालमा थियो। स्वतन्त्र भारतको पहिलो बजेट सन् १९४७, नोभेम्बर २६ मा आर.के. षणमुखम चेट्टीले प्रस्तुत गरे।

अमेरिकाको विशाल बजेट: सन् २०२५ मा अमेरिकाको संघीय बजेट करिब ६.८ ट्रिलियन डलर छ, जुन विश्वकै सबैभन्दा ठूलो बजेटमध्ये एक हो। यो रकम विश्वका धेरै देशको कूल जीडीपीभन्दा धेरै छ।

जापानको ऋण-निर्भर बजेट: जापानको बजेट उसको जीडीपीको २५०% भन्दा बढी ऋणमा निर्भर छ, जुन विश्वमै सबैभन्दा उच्च अनुपात हो। तैपनि, उसको अर्थतन्त्र स्थिर मानिन्छ।

नर्वे र तेल कोष: नर्वेले आफ्नो तेल राजस्वबाट विश्वको सबैभन्दा ठूलो सॉभरेन वेल्थ फण्ड (१.४ ट्रिलियन डलरभन्दा बढी) बनाएको छ, जुन उसको बजेटको मुख्य आधार हो।

बजेट लिकको घटना: सन् १९४७ मा भारतको बजेट प्रस्तुति अघि नै लिक भएको थियो, जसले ठूलो विवाद निम्त्याएको थियो।

डिजिटल बजेट: सन् २०२१ मा भारतले पहिलो पटक कागजविहीन (डिजिटल) बजेट प्रस्तुत गर्‍यो, जसलाई पर्यावरणमैत्री कदम मानियो। (एआईको सहयोगमा)