काठमाडौं । हाम्रो काम गर्ने शैलीमा आएको परिवर्तन शरीरका लागि हानिकारक सावित भइरहेको छ । दिनभर बसेर, काम गर्ने र व्यायाम गर्दा पनि मानसिक स्वास्थ्यमा धेरै किसिमले असर परिरहेको छ । जनस्वास्थ्य क्षेत्रमा काम गर्ने ३० वर्षीया अञ्जलीले आफ्नो अधिकांश समय आफ्नो ल्यापटपको अगाडि बसेर, लेख्ने, काम गर्ने र आफ्नो टोलीका अन्य सदस्यहरूसँग अनलाइन छलफल गर्न बिताउँछिन् ।

केही समययता उनले आफूमा धेरै परिवर्तन देखेकी छन् । उदाहरणका लागि, कुराकानीको क्रममा रिसको गुनासोसँगै मोटोपना, चिडचिडापन र डिप्रेसनका लक्षणहरू पनि देखिन्थे । यसबाहेक उनलाई पेटको समस्या पनि हुन थाल्यो । अञ्जली भन्छिन्, ‘लगातार बस्दा बाहिर निस्कन पनि सकिँदैन । साथीभाइ भेटेको धेरै भयो । दिनभर अफिसको काममा बित्छ । त्यसपछि घरमा पनि धेरै साना कामहरू गर्न बाँकी हुन्छ ।’ अञ्जलीलाई एकैपटक धेरै समस्या हुन थालेपछि उनी डाक्टरकहाँ गइन् । केही महत्वपूर्ण परीक्षण र परामर्शपछि, डाक्टरले उनलाई आफ्नो दैनिक दिनचर्यामा परिवर्तन गर्न भने । दैनिक व्यायाम र शारीरिक गतिविधि बढाउन पनि सल्लाह दिइयो ।

युवाहरुमा मानसिक समस्या बढ्दै

अञ्जलीजस्ता धेरै युवाहरू अहिले शारीरिक र मानसिक समस्यासँग जुधिरहेका छन् । बसेर लगातार काम गर्नु र शारीरिक गतिविधि कम गर्नुले शरीर मात्र होइन मानसिक स्वास्थ्यमा पनि असर गर्छ । यसबारे लखनउको किंग जर्ज मेडिकल युनिभर्सिटी (केजीएमयू) को मनोचिकित्सा विभागका प्राध्यापक डा. आदर्श त्रिपाठीले आलोचनात्मक अध्ययन गरेका छन् । विश्वका विभिन्न प्रतिष्ठित संस्थाले गरेको ३५८ जनसंख्यामा आधारित सर्वेक्षणको विश्लेषणका आधारमा यो गरिएको हो । अध्ययनको नतिजाले हाम्रो दैनिक जीवनमा परिवर्तन ल्याउने संकेत गर्छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) को मापदण्ड अनुसार एक व्यक्तिले हप्तामा कम्तिमा ७५ मिनेटको कडा शारीरिक गतिविधि वा १५० मिनेट व्यायाम गर्ने लक्ष्य राख्नुपर्छ । यसले व्यक्तिलाई स्वस्थ राख्छ । तर विश्वभरका २७.५% मानिसले यसलाई पूरा गर्न सकेका छैनन् । जसमध्ये २३.४% पुरुष र ३१.७% महिला रहेका छन् । अध्ययनको समीक्षाले यो मापदण्ड पूरा गर्ने तर लामो समयसम्म बसेर काम गर्नुपर्ने जीवनशैली भएका व्यक्तिहरूलाई पनि मानसिक समस्याबाट अछुतो नहुने देखाएको छ । सामान्य मानिसमा भन्दा उनीहरुमा यस्ता समस्या बढी देखिन्छन् ।

धेरै पेशामा आबद्धहरू मानसिक समस्याबाट प्रभावित छन् । डा आदर्श भन्छन्, ‘विश्वभरका १९ लाख सहभागीहरूले यी सर्वेक्षणमा भाग लिएका थिए । संसारभरका मानिसहरूको जीवनशैली र जीवनशैलीमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । आज अनुसन्धानकर्ता, क्लर्क, ड्राइभर, प्रोग्रामर, स्वास्थ्य पेशेवरहरू र अन्य धेरै घण्टा बसेर काम गर्नेहरूको संख्या सबैभन्दा बढी छ । जनसंख्याको एक ठूलो भाग युवा र रोजगारी हो र लामो समयसम्म बस्ने र शारीरिक गतिविधिको कमी समावेश गर्ने जीवनशैलीमा संलग्न छ, र यसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई असर गरिरहेको छ ।

प्रोफेसर आदर्श त्रिपाठीको यो अध्ययन इन्डियन जर्नल अफ बिहेभियरल साइन्स (आइजेबिएस) मा प्रकाशित भएको छ । अध्ययनका अनुसार शारीरिक क्रियाकलाप गर्न नसक्ने व्यक्तिमा चिडचिडापन, डिप्रेसन, चिन्ता, तनाव वा कुनै पनि वातावरणमा छाँटकाँट हुन नसक्ने सम्भावना बढी हुन्छ । अध्ययनमा यो पनि भनिएको छ कि यदि कोही व्यक्ति कुनै न कुनै रूपमा मानसिक समस्यासँग संघर्ष गरिरहेको छ भने त्यसबाट बाहिर निस्कन के उपाय अपनाउन सकिन्छ ।

हड्डी कमजोर

यसबारे केजीएमयूको स्पोर्ट्स इन्जुरी विभागका प्रमुख डा अभिषेक अग्रवाल भन्छन्, ‘लगातार बस्दा शारीरिक क्षमताको पनि दोहन हुन्छ, जसका कारण मांसपेशीले व्यायाम गर्न पाउँदैनन् र स्नायुको काम सुस्त हुन्छ । हड्डीहरू पनि आरामको अवस्थामा आउँछन र कमजोर हुन्छन् ।’

डा. अभिषेकका अनुसार हाम्रो शरीरको हड्डीले जति धेरै काम गर्छ, त्यति नै बलियो हुन्छ भन्ने कुरामा ध्यान दिनु जरुरी छ । हड्डीको प्रयोगको कमीले ओस्टियोपोरोसिसको जोखिम बढ्छ । उनी भन्छन्, ‘एउटै आसनमा बस्दा हड्डीमा बाक्लोपन पनि आउँछ र यो जीवनशैलीले शरीरमा हर्मोनको असन्तुलन निम्त्याउँछ, जसले शारीरिक विकासलाई कमजोर बनाउँछ ।’

मानसिक स्वास्थ्यले हाम्रो हड्डीको स्वास्थ्यलाई धेरै हदसम्म असर गर्छ । मानसिक अवस्था राम्रो नभए वा व्यक्ति डिप्रेसनको शिकार भएमा उसको हड्डी पनि कमजोर हुन्छ । नेसनल लाइब्रेरी अफ मेडिसिनको अनुसन्धानका अनुसार मानसिक डिप्रेसनले हड्डी क्षतविक्षत हुने र ओस्टियोपोरोसिसको जोखिम बढाउँछ । त्यसैगरी, व्यायाम, केही आराम, पोषण र जोशपूर्ण वातावरणसँगै सन्तुलित जीवनले शारीरिक स्वास्थ्यसँगै मानसिक स्वास्थ्य पनि राम्रो बनाउँछ ।

साना उपायले तपाईलाई स्वस्थ राख्छ

एम्स रायपुरमा मनोचिकित्सक डा. आदित्य सोमानी भन्छन्, ‘शरीर भित्र ‘खुशीको हर्मोन’ फैलाउनका लागि व्यायाम जिम्मेवार हुन्छ । राम्रो सामाजिक सम्बन्धका साथसाथै शरीरले अन्य धेरै फाइदाहरू पनि पाउँछ ।’ मानसिक स्वास्थ्यमा आसीन जीवनशैलीको हानिकारक प्रभाव’ सम्बन्धी अनुसन्धान विश्वका धेरै प्रमुख जर्नलहरूमा प्रकाशित भएको छ । डा. आदित्य बताउँछन्, ‘काम गर्ने क्रममा छोटो ब्रेक लिने, फोनमा कुरा गर्दा पैदल हिँड्ने, लिफ्टको सट्टा केही तल्लासम्म सिँढी चढ्ने र अफिस योग अभ्यास गर्न सुरु गर्ने जस्ता साना उपायहरू अपनाएमा स्थितिमा सुधार ल्याउन सकिन्छ ।’ समुहमा गर्ने हो भने शारीरिक स्वास्थ्यसँगै मानसिक स्वास्थ्य पनि राम्रो हुन सक्छ । अनुवाद गरिएको