काठमाडौं । पछिल्लो समय बढ्दो अमेरिका र इजरायलसँग बढ्दो तनावको बीचमा इरानको संसदले एउटा ठूलो कदम चालेको छ । इरानको संसदले होर्मुज स्ट्रेट बन्द गर्ने प्रस्ताव पारित गरेको छ । यो स्ट्रेट विश्वको तेल र ग्यास आपूर्तिको लागि अत्यन्त महत्वपूर्ण मार्गका रुपमा रहेको छ । यो निर्णय अमेरिकी हवाई आक्रमण पछि लिइएको हो र अब यो प्रस्ताव इरानको सर्वोच्च राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्को अनुमोदनको पर्खाएमा छ । यो परिषद् यस्ता मामिलाहरूमा इरानको सबैभन्दा ठूलो निकाय हो ।

होर्मुज स्ट्रेट इरान र खाडीका अरब देशहरू बीच अवस्थित छ । यो विश्वको सबैभन्दा संवेदनशील ऊर्जा मार्गहरू मध्ये एक हो । हरेक दिन विश्वको लगभग २०% तेल र ग्यास आपूर्ति यस ३३ किलोमिटर चौडा मार्गबाट गुज्रन्छ । यसमा केवल ३ किलोमिटर चौडा ढुवानी लेनहरू छन् । त्यसैले, यो ठाउँ विश्वव्यापी बजारहरूको लागि संवेदनशील छ । साउदी अरेबिया, इराक, युएई, कतार, इरान र कुवेत जस्ता प्रमुख निर्यातकर्ताहरू कच्चा तेल ढुवानी गर्न यस स्ट्रेटमा निर्भर छन् । पहिले, पश्चिमाहरू यसको अवरोधबाट सबैभन्दा बढी जोखिममा रहेपनि अहिले भनेचीन र एसियाले यसबाट सबैभन्दा बढी क्षति भोग्नेछन् ।

विश्व अर्थतन्त्रमा प्रभाव

विज्ञहरू भन्छन् कि यदि होर्मुजको स्ट्रेटमा जहाजहरूको आवागमन रोकियो भने यसले विश्वव्यापी ऊर्जा सुरक्षामा नराम्रो प्रभाव पार्नेछ । यसले तेलको आपूर्ति घटाउनेछ । मुद्रास्फीति बढ्न सक्छ । साथै, यसको प्रभाव विश्वभर देखिनेछ । यसले आर्थिक गतिलाई पनि असर गर्न सक्छ । होर्मुज स्ट्रेटले फारसी खाडीलाई अरब सागरसँग जोड्छ र विश्वभर आपूर्ति हुने लगभग ३०% तेल र एलएनजी (तरल प्राकृतिक ग्यास) यसै मार्गबाट जान्ने भएकाले यो मार्ग बन्द भयो भने, तेलको आपूर्ति घट्नेछ र मूल्य बढ्नेछ । यो मार्ग बन्द हुँदा विश्वभरका ऊर्जा बजारहरूमा असर पर्नेछ । चीन र भारतजस्ता विशवकै ठूला ऊर्जा खपत गर्ने देशहरु झन बढी प्रभावित हुनेछन । होर्मुज स्ट्रेट बन्द भयो भने इराक र साउदी अरेबियाबाट आयात गर्ने कच्चा तेलमा पनि असर पार्ने बताइन्छ ।

जहाजहरूको आवागमनमा अवरोधका कारण बीमा प्रिमियम पनि बढ्न सक्छ । बढ्दो तनावका कारण तेलको मूल्य बढ्न सक्छ । केही विज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि यदि इरानले कुनै कदम चाल्यो भने, मूल्य प्रति ब्यारेल ८०–९० वा प्रति ब्यारेल १०० डलरसम्म पुग्न सक्छ । जसले विभिन्न देशहरूको मुद्राहरूमा पनि उतारचढाव आउन सक्छ । लगानीकर्ताहरूले अन्य स्थिर बजारहरू खोज्न सक्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा एजेन्सीले पनि हर्मुजको स्ट्रेटमा थोरै अवरोधले पनि तेल बजारमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने बताएको छ । एजेन्सीले भूराजनीतिक र आर्थिक अनिश्चितताका कारण तेल उत्पादक र उपभोक्ता दुवै चिन्तित रहेको बताएको छ । त्यसैले, तेलको आपूर्ति सुरक्षित गर्नु अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा नीतिको सबैभन्दा महत्वपूर्ण कार्य भएको एजेन्सीले उल्लेख गरेको छ । तेलको मूल्य वृद्धिले ढुवानी लागत बढाउनेछ । यसले सबै वस्तुहरूको मूल्यमा असर पार्नेछ । यसले मुद्रास्फीति बढाउनेछ र व्यावसायिक गतिविधिहरू सुस्त बनाउनेछ । यसले आर्थिक मन्दीको जोखिम बढाउनेछ । तेलबाहेक, यस मार्गबाट जाने अन्य महत्त्वपूर्ण वस्तुहरूको आपूर्ति पनि अवरुद्ध हुन सक्छ, जसले गर्दा फराकिलो आपूर्ति शृङ्खलामा अवरोध आउन सक्छ ।

इरानले पनि ठूलो क्षति बेहोर्नेछ

यदि इरानले होर्मुजको स्ट्रेट बन्द गर्छ भने, यसले पनि घाटा बेहोर्नेछ । यसो गर्दा इरानको निर्यातमा नराम्रो असर पर्नेछ । इजरायलसँग इरानको शत्रुता सुरु भएदेखि नै इरानी अधिकारीहरूले होर्मुज स्ट्रेट बन्द गर्ने कुरा गरिरहेका छन् । इरानी दूतावासका मिसन उपप्रमुख मोहम्मद जावेद होसेनीले शुक्रबार भने कि होर्मुजको स्ट्रेट बन्द गर्नु एउटा विकल्प हो । ‘हामीसँग धेरै विकल्पहरू छन्, तर यसको मतलब यो होइन कि हामी ति प्रयास गर्नेछौं । यो अन्य पक्षहरूको इच्छामा निर्भर गर्दछ । यदि तिनीहरू समस्या समाधान गर्न चाहन्छन् भने, अवश्य पनि यी मध्ये केही कुराहरूलाई अलग राखिनेछ,’ उनले भने । यसको अर्थ यदि अन्य देशहरू शान्ति चाहन्छन् भने इरानले यो विकल्पलाई विचार गर्नेछैन ।

नेपालसम्म पर्न सक्छ प्रभाव

होर्मुज स्ट्रेट विश्वको लागि कति महत्त्वपूर्ण छ भनेर बुझ्नु जरुरी छ । यो एक साँघुरो समुद्री मार्ग हो जसले फारसी खाडीलाई ओमानको खाडी र अरब सागरसँग जोड्छ । फारसी खाडीमा साउदी अरेबिया, इरान, इराक, कुवेत र युएई जस्ता धेरै तेल उत्पादक देशहरू छन् । यी देशहरूबाट तेल यस मार्गबाट सम्पूर्ण विश्वमा जान्छ । भारत पनि यसमा समावेश छ । यदि यो मार्ग बन्द भयो भने, तेल आपूर्तिको ठूलो अभाव हुनेछ । यसले तेलको मूल्य बढाउनेछ र विश्वभरको अर्थतन्त्रमा नराम्रो प्रभाव पार्नेछ ।

आफ्नो ऊर्जा आवश्यकताको लागि तेल आयातमा निर्भर भारत जस्ता देशहरूले सबैभन्दा बढी क्षति भोग्नेछन् । यसले कच्चा तेलको मूल्य आकाशिनेछ । भारतले आफ्नो तेल आवश्यकताको ८५% भन्दा बढी आयात गर्छ । यसको मार उसले प्रत्यक्ष रूपमा बेहोर्नु पर्नेछ । पेट्रोल र डिजेलको मूल्य रेकर्ड स्तरमा पुग्न सक्छ । यसले आम जनतामाथि ठूलो आर्थिक भार पर्नेछ । भारतले यस स्ट्रेटमबाट दैनिक लगभग २० लाख ब्यारेल कच्चा तेल आयात गर्छ । यो भारतको कुल आयात ५५ लाख ब्यारेल प्रतिदिनको एक हिस्सा हो । नेपाल हालसम्म आफ्नो सम्पूर्ण पेट्रोलियम खपतका लागि भारतमा निर्भर छ । होर्मुज स्ट्रेट बन्द भएर कच्चा तेलको मूल्य वृद्धि भएमा भारतमा त्यसको प्रभाव पर्नेछ भने त्यसको सिधा असर नेपालले पनि भोग्नेछ । भारतमा पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य बढनु भनेको नेपालमा पनि स्वतः मूल्य बढनु हो ।

‘ट्याङ्कर युद्ध’ का सम्झनाहरु

इरानको चेतावनीले अहिले ऊर्जा बजारमा तनाव शुरु भएको देखिन्छ । स्ट्रेट बन्द हुने सम्भावनाले १९८० को दशकको ‘ट्याङ्कर युद्ध’ को सम्झना ताजा गराएको छ । त्यतिबेला इरान र इराकले तेल ट्याङ्करहरूलाई निशाना बनाएका थिए । यसले अमेरिकी नौसेनालाई पनि यो द्वन्द्वमा ल्यायो । १९८७ मा, अमेरिकाले ‘अपरेशन अर्नेस्ट विल’ सुरु ग¥यो । यस अन्तर्गत, अमेरिकी युद्धपोतहरूले ट्याङ्करहरूलाई सुरक्षा प्रदान गर्यो । यो मिसन १९८८ मा दुखद रूपमा समाप्त भयो जब यूएसएस भिन्सेन्सले इरानी विमानलाई गोली हानेर खसाल्यो, जसमा २९० जनाको मृत्यु भयो । हालै २०२३ मा पनि तनाव फेरि बढेको थियो । इरानले ओमानको खाडीमा शेभरनद्वारा चार्टर्ड गरिएको तेल ट्याङ्कर ‘एडभान्टेज स्वीट’ कब्जा गरेको र सो जहाज एक वर्षभन्दा बढी समयसम्म राखिएको थियो, त्यसपछि यसलाई छाडेको थियो र तनाव कम भएको थियो ।