काठमाडौं । दुलर्भ पृथ्वी खनिज (रेयर अर्थ) हरू इलेक्ट्रोनिक्स, अटोमोटिभ र रक्षा प्रणालीका लागि महत्त्वपूर्ण छन् । चीनले यी खनिजहरूमा बलियो पकड स्थापित गरेको छ, जसले गर्दा व्यापार वार्ताको क्रममा संयुक्त राज्य अमेरिकामाथि उल्लेखनीय दबाब सिर्जना गर्न सम्भव भएको छ । चीनले विश्वव्यापी रेयर अर्थ उत्पादनको ६० प्रतिशत र प्रशोधनको ९० प्रतिशत नियन्त्रण गर्दछ । फलस्वरूप, यसले रेयर अर्थ खनिज र स्थायी चुम्बकहरूको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएर आफ्नो पकडलाई अझ बलियो बनाउँदैछ ।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले चिनियाँ निर्यातमा लगाएको उच्च शुल्कको प्रतिक्रियामा चीनले यी खनिजहरूको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो, तर पछि अमेरिकासँग व्यापार वार्ता अगाडि बढाउन अनुमति दिन ती प्रतिबन्धहरूलाई थोरै खुकुलो पारिएको थियो । यद्यपि, बिहीबार, चीनले रेयर अर्थ खनिजहरूमा नयाँ, व्यापक निर्यात प्रतिबन्धहरूको घोषणा गर्यो । यसले प्रशोधन प्रविधिमा प्रतिबन्धको दायरा विस्तार गर्यो र विदेशी रक्षा र अर्धचालक उत्पादन कम्पनीहरूलाई स्पष्ट रूपमा निर्यात सीमित गर्यो । यो कदमलाई बेइजिङले अमेरिकी विदेशी प्रत्यक्ष उत्पादन नियममाथिको प्रतिआक्रमणको रूपमा हेरिएको छ, जसले पहिले आफ्नो विदेशी प्रत्यक्ष उत्पादन निय अन्तर्गत तेस्रो देशहरूबाट चीनमा चिप निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो ।

सी र ट्रम्पबीचको भेटवार्ता अघि चीनको मास्टरस्ट्रोक ?

यसले एक पटक फेरि अमेरिकाको कमजोरीहरू उजागर ग¥यो, मुख्यतया किनभने योसँग घरेलु रूपमा यी रेयर अर्थ खनिजहरू परिष्कृत गर्ने क्षमताको अभाव छ । ‘सम्पूर्ण विश्व अर्थतन्त्र चीनबाट आउने यी चुम्बकहरूमा निर्भर गर्दछ । यदि तपाईंले तिनीहरूलाई निर्यात गर्न बन्द गर्नुभयो भने, यसले सम्पूर्ण विश्वलाई असर गर्नेछ,’ चीनको अर्थतन्त्र र औद्योगिक नीतिहरूको अध्ययन गर्ने बर्लिनस्थित सिनोलाइटिक्स अनुसन्धान गृहका प्रबन्ध साझेदार योस्ट वुबेकेले भने ।

चीनले पहिले यी खनिजहरूको निर्यातमा प्रतिबन्ध लगाउँदा, आपूर्ति शृङ्खलाहरू गम्भीर रूपमा अवरुद्ध भएका थिए, जसले अमेरिकी उद्योगहरूलाई गम्भीर रूपमा असर पारेको थियो । उदाहरणका लागि मे महिनामा, कार निर्माता फोर्डले रेयर अर्थ आपूर्तिको अभावका कारण शिकागोमा एसयुभी उत्पादन कटौती गर्ने घोषणा गर्यो । अटो पाट्र्स आपूर्तिकर्ताहरू एप्टिभ र बोर्गवार्नरले आपूर्ति अभावलाई सम्बोधन गर्न कम वा कुनै रेयर अर्थ नभएका मोटरहरू विकास गरिरहेको घोषणा गरे । चिनियाँ गतिविधिहरूको निगरानी गर्ने अटोमोटिभ सल्लाहकार माइकल डनले जुनमा द न्यू योर्क टाइम्सलाई भने कि चीनको प्रतिबन्धहरूले ‘अमेरिकी अटोमोटिभ एसेम्बली प्लान्टहरू बन्द गर्न’ सक्छ ।

अमेरिकामा रेयर अर्थको भण्डार घट्दै गइरहेको छ । चीनको अमेरिकी चेम्बर अफ कमर्सले मे महिनामा एक सर्वेक्षण गरेको थियो । यसले पत्ता लगायो कि ७५ प्रतिशत अमेरिकी कम्पनीहरूले आफ्नो रेयर अर्थको भण्डार केही महिना भित्रै समाप्त हुने डर राखेका थिए । अमेरिकी उत्पादकहरूले वाशिंगटनलाई प्रतिबन्ध अन्त्य गर्न वार्ता गर्न आग्रह गरेका छन् । जुनमा लन्डनमा व्यापार वार्ताको क्रममा, चीनले निर्यात इजाजतपत्रहरूको स्वीकृतिलाई छिटो गर्न सहमति जनायो । यद्यपि, ब्याकलग उच्च छ । त्यसकारण, चीनद्वारा यी प्रतिबन्धहरूको पुनः लागूले हालैका राहत प्रयासहरूलाई उल्टाउने खतरा छ ।

वास्तवमा, यस्तो देखिन्छ कि चीनले रेयर अर्थलाई भूराजनीतिक हतियारको रूपमा प्रयोग गरिरहेको छ, र यो पहिलोपटक होइन जब उसले त्यसो गरेको छ । २०१० मा, क्षेत्रीय विवादपछि, बेइजिङले दुई महिनाको लागि जापानमा यी खनिजहरूको निर्यात रोक्यो । यो कदमले मूल्यमा अचानक वृद्धि निम्त्यायो र विश्वव्यापी आपूर्ति श्रृंखलामा निहित जोखिमहरू उजागर गर्यो । न्यूयोर्कस्थित सीईओ सल्लाहकार फर्म टेनियोका प्रबन्ध निर्देशक गेब्रियल वाइल्डाउले चेतावनी दिए कि चीनको निर्यात इजाजतपत्र व्यवस्था स्थायी हो, केवल ट्रम्पको ट्यारिफको प्रतिक्रिया मात्र होइन । जुनमा ग्राहकहरूलाई लेखेको एक नोटमा, उनले भने कि ‘आपूर्ति कटौतीको खतरा सधैं रहनेछ’, जसले अमेरिकामाथि दबाब कायम राख्ने चीनको मनसायलाई संकेत गर्दछ ।

चिनियाँ प्रतिबन्धबाट युरोपेली उद्योगहरू पनि प्रभावित

रेयर अर्थको अभावबाट प्रभावित अमेरिका मात्र होइन, युरोपेली संघ पनि आफ्नो ९८% रेयर अर्थ चुम्बकको लागि चीनमा निर्भर छ, जुन अटोमोबाइल पाट्र्स, लडाकु जेट र मेडिकल इमेजिङ उपकरणहरू जस्ता महत्वपूर्ण उपकरणहरूको लागि महत्त्वपूर्ण छन् । युरोपेली अटोमोटिभ आपूर्तिकर्ता संघले जुनमा चेतावनी दिएको थियो कि चीनको निर्यात प्रतिबन्धका कारण यो क्षेत्र ‘पहिले नै महत्वपूर्ण अवरोधहरूको सामना गरिरहेको छ ।’ यसले थपेको छ कि यसले ‘युरोपभरि असंख्य उत्पादन सुविधाहरू र प्लान्टहरू बन्द गरेको छ । स्टक घट्दै जाँदा आगामी हप्ताहरूमा यो अवस्था अझ खराब हुने अपेक्षा गरिएको छ ।’

इटालियन इन्स्टिच्युट फर इन्टरनेशनल पोलिटिकल स्टडीज (आइएसपिआइ) का अनुसन्धानकर्ता अल्बर्टो प्रिना सेराईले बताए कि ब्रसेल्सले तुरुन्तै ‘समय किन्नु’ आवश्यक छ, जसको अर्थ हतार नगर्नु र तयारी गर्न समय निकाल्नु हो । उनले चेतावनी दिए, ‘हामी पश्चिमी देशहरूले उत्पादनको मापनको हिसाबले चीनसँग बराबरी गर्न सक्दैनौं । तिनीहरूसँग खानीदेखि अन्तिम उत्पादन (चुम्बक) सम्मको आपूर्ति श्रृंखला छ जुन अनुकरण गर्न धेरै गाह्रो छ । छोटो अवधिमा चीनसँग पूर्णरूपमा सम्बन्ध विच्छेद गर्ने वा सम्बन्ध तोड्ने विषय ‘अकल्पनीय’ छ, तर इयुले राम्रो औद्योगिक रणनीति विकास गरेर यो अन्तरनिर्भरता व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।’

युरोपेली आयोगले महत्वपूर्ण कच्चा पदार्थ ऐनअन्तर्गत एक उच्च लक्ष्य राखेको छ । २०३० सम्ममा, इयु सदस्य राष्ट्रहरूले घरेलु रूपमा ७,००० टन चुम्बक उत्पादन गर्नेछन् । यो लक्ष्य प्राप्त गर्न धेरै खानी, प्रशोधन र पुनर्चक्रण परियोजनाहरू सुरु गरिएको छ । यस उद्देश्यका लागि, यस वर्ष इस्टोनियामा एउटा ठूलो रेयर अर्थ प्रशोधन प्लान्ट सञ्चालनमा आएको छ । दक्षिणपश्चिम फ्रान्समा अर्को ठूलो एकाइ २०२६ मा सञ्चालनमा आउनेछ । मे महिनामा आफ्ना चिनियाँ समकक्षीसँगको बैठकपछि, इयु व्यापार आयुक्त मारोस सेफकोभिकले चीनको प्रतिबन्धलाई युरोपको अटो र औद्योगिक क्षेत्रहरूको लागि ‘अत्यन्त विनाशकारी’ भनेर वर्णन गरे । त्यसपछि, चीनले इयु कम्पनीहरूको लागि इजाजतपत्र छिटो बनाउन ‘ग्रीन च्यानल’ प्रस्ताव गर्यो, तर विज्ञहरूले चेतावनी दिएका छन् कि अनुमोदन गर्न अझै पनि ४५ दिनसम्म लाग्न सक्छ ।

घरेलु आपूर्ति बढाउन भारतले निर्यात कटौती गर्यो

भारतसँग विश्वको पाँचौं ठूलो रेयर अर्थ भण्डार छ, जुन लगभग ६.९ मिलियन मेट्रिक टन छ । यसको बावजुद, यसले विश्वव्यापी आपूर्तिमा १ प्रतिशतभन्दा कम योगदान पुर्याउँछ । भारतसँग यी खनिजहरूलाई उच्च–प्रविधि अनुप्रयोगहरूको लागि उपयुक्त बनाउन पर्याप्त प्रशोधन क्षमताको अभाव छ । फलस्वरूप, भारत चिनियाँ निर्यातमा पनि निर्भर छ, जुन प्रतिबन्धहरूबाट प्रभावित भएको छ । भारतले आपूर्तिको लागि कुनै एक देशमाथिको निर्भरता कम गर्न अमेरिका, अष्ट्रेलिया र मध्य एसियाली देशहरूसँग सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेको भएपनि अहिलेसम्म थोरै मात्र प्रगति भएको छ ।

जुनमा, नयाँ दिल्लीले सरकारी स्वामित्वमा रहेको खानी कम्पनी आइआरइएललाई जापानमा आपूर्ति सहित स्वदेशी रूपमा उत्खनन गरिएका खनिजहरूको निर्यात रोक्न निर्देशन दियो । भारतीय उत्पादकहरूलाई यी खनिजहरूको आपूर्ति सुनिश्चित गर्न यो निर्णय लिइएको थियो । २०२४ मा, आइआरइएलले जापानी प्रशोधन फर्ममार्फत उत्खनन गरिएको कुल २,९०० मेट्रिक टन रेयर अर्थको एक तिहाइ जापानी प्रशोधन फर्ममार्फत जापान पठाएको थियो ।

चीनको प्रतिबन्धको सामना गर्न जी७ तयारी गर्दै

चीनको एकाधिकारले यस समयमा कुनै चुनौतीको सामना गर्ने सम्भावना कम भएकोले, जुनमा क्यानडामा भेटेका जी७ नेताहरूले भविष्यमा हुने रेयर अर्थको अभावलाई संयुक्त रूपमा सम्बोधन गर्न सहमति जनाएका छन् । उनीहरूले चिनियाँ कम्पनीहरूले जानाजानी बजार हेरफेर विरुद्ध संयुक्त कारबाही गर्ने वाचा पनि गरे । उनीहरूले आपूर्तिको लागि एउटै देशमा निर्भरता हटाउँदै यी खनिजहरूको उत्पादन र आपूर्तिको स्रोतहरूलाई विविधीकरण गर्न काम गर्नेछन् ।

ठूला र सम्पन्न अर्थतन्त्रहरू मिलेर बनेको यो समूहले जी७ क्रिटिकल मिनरल्स एक्शन प्लान शीर्षकको दस्तावेजमा यो घोषणा गरेको हो । ‘हामी हाम्रो अर्थतन्त्रको लागि यो खतरा, साथै महत्वपूर्ण खनिज आपूर्ति शृङ्खलाहरूलाई बलियो बनाउनका लागि अन्य खतराहरू पहिचान गर्नेछौं,’ उनीहरूले भने । ‘हामी हाम्रो आर्थिक र राष्ट्रिय सुरक्षाको रक्षा गर्न न्७ बाहिरका साझेदारहरूसँग मिलेर काम गर्नेछौं ।’ आइएसपिआइकी प्रिना सेराईले राम्रो प्रविधिहरू देखा पर्दै जाँदा, पश्चिमी देशहरूको लागि रेयर अर्थहरूमा पहुँच अझ महत्त्वपूर्ण हुँदै जाने उल्लेख गरिन । उनले जोड दिइन् कि रोबोटिक्स र ह्युमनोइडहरू (ह्युमनोइड रोबोटहरू) मध्यम अवधिमा ठूलो र महत्त्वपूर्ण बजार बन्न सक्छन् ।

धेरै देशहरूले रेयर अर्थको उत्पादन बढाइरहेका छन्

अमेरिकी भूगर्भ सर्वेक्षणका अनुसार, चीनको ४४ मिलियन टन रेयर अर्थ भण्डार पछि, ब्राजिल, भारत र अष्ट्रेलियामा सबैभन्दा ठूलो भण्डार छ, जसको कुल संख्या लगभग ३१.३ मिलियन टन छ । हालै, काजाकिस्तानमा लगभग २० मिलियन टन रेयर अर्थ भण्डार पत्ता लागेको छ । संयुक्त राज्य अमेरिका र अष्ट्रेलिया रेयर अर्थको उत्खनन र प्रशोधनमा अग्रणी छन् । यद्यपि, अन्य देशहरूको योजनाहरू अझै पनि प्रारम्भिक वा मध्य चरणमा छन् । यी योजनाहरूलाई वास्तविकतामा रूपान्तरण गर्न पाँचदेखि दस वर्ष, वातावरणीय चिन्ताहरूलाई सम्बोधन गर्न र अर्बौं डलर लगानी आवश्यक पर्नेछ ।

ग्रिनल्याण्ड भविष्यमा रेयर अर्थको अर्को स्रोत हुन सक्छ । यद्यपि, त्यहाँको हावापानी अत्यन्तै कठोर छ । अमेरिका र युरोपेली संघले पहिले नै सहयोग सम्झौतामा हस्ताक्षर गरिसकेका छन् । २०२३ मा, दक्षिण ग्रिनल्याण्डको तानब्रिज परियोजनालाई खानी उद्योग डेटा प्रदायक, माइनिङ इन्टेलिजेन्सले शीर्ष रेयर अर्थ परियोजनाको रूपमा स्थान दिएको थियो, जसमा लगभग २८.२ मिलियन टन खनिजको अनुमानित भण्डार रहेको थियो ।

रेयर अर्थको वैकल्पिक आपूर्तिमा उल्लेखनीय वृद्धि नभएसम्म, चीनले यो महत्त्वपूर्ण स्रोतलाई शक्तिशाली भूराजनीतिक हतियारको रूपमा प्रयोग गरिरहनेछ, जसले गर्दा विश्वव्यापी उद्योगहरू र अन्य देशहरूमा दबाब सिर्जना हुनेछ । यसैबीच, सिनोलाइटिक्सका वुबेकेले अन्य देशहरूले रेयर अर्थमा चीनको बलियो पकडको बराबरी गर्न सक्ने कुरामा शंका व्यक्त गरेका छन् । किनभने यस क्षेत्रमा अग्रणीको रूपमा चीनले प्राप्त गरेको ठूलो फाइदाले अरूलाई महत्त्वपूर्ण बाधा पुर्याउँछ । ‘चीनले निर्यात नियन्त्रण हटाएपछि, मूल्यहरू घट्नेछन् र आपूर्तिको स्थितिमा सुधार हुनेछ,’ वुबेकेले भने । ‘त्यसो भए, कसैले पनि चीनमा अत्यधिक निर्भरताको बारेमा कुरा गर्नेछैन, किनकि त्यसपछि यो मूल्यहरूको बारेमा हुनेछ ।’ उनले थपे, ‘गैर–चिनियाँ खानी र रिफाइनरीहरूले यी मूल्यहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्छ, तर तिनीहरू सामान्यतया सक्दैनन् ।’ अनुवाद गरिएको