काठमाडौं । सन् १९९१ मा भारतको उदारीकरणसँगै बैंकिङ जगतको चम्किलो तारा चन्द कोचरको गिरफ्तारी उदाउँदो सूर्यको अन्त्यको कथा मात्र होइन । आईसीआईसीआई बैंकका पूर्व सीईओसँग सम्बन्धित यो घोटालाले त्योभन्दा पनि गहिरो रहस्य खोलेको छ । निस्सन्देह, चन्दले देशको तेस्रो–सर्वोच्च सम्मान पद्मविभूषण जित्ने चम्किलो क्यारियरको साथ–साथ लोभ वा परिस्थिति–वा सोझोपनको बलि चढिन भन्ने कुरा विस्तृत अनुसन्धानले मात्र खुल्नेछ । तर उनी एक लोकप्रिय व्यक्तित्व थिइन र यो घटनामा सबैको ध्यानाकर्षण भएको छ । त्यसैले कुनै पनि बैंकरले उनको यो घटनाबाट पाठ सिक्न सक्छ ।

पतन कसरी भयो

यस घोटालाको केन्द्रमा संकटग्रस्त भिडियोकन समूहसँग चन्दको संदिग्ध साँठगाँठ हो, जसले कठिन प्रश्नहरू खडा गरेको छ ः के निजी बैंकरका परिवारका सदस्यहरूले आफ्नो पहिचना, करियर वा व्यवसाय बनाउने सपना देख्नु हुँदैन ? यदि एक निजी कम्पनीले अर्को निजी कम्पनीसँग मिलेर व्यापारको निर्णय लिन्छ भने, यसमा कुनै कानूनी भ्रष्टाचार समावेश हुन्छ ? कथित दुराचारको वैधानिकताबाहेक व्यावसायिक नैतिकता र राम्रो व्यापार अभ्यासको कुरा कहाँ आउँछ ?

२०१४ मा नरेन्द्र मोदीको नेतृत्वमा बीजेपीको हातबाट कांग्रेसको पराजय पछि विपक्षीसँगको सम्बन्धको लागि भिडियोकन समूहका संस्थापक वेणुगोपाल धूतको विरुद्धमा कुनै राजनीतिक प्रतिशोधको खोजी भइरहेको छ ? प्रश्नहरू सरल छन्, उत्तरहरू छैनन् । तर, धूत परिवारको मुकुटमा रहेको चम्किलो रत्न–भिडियोकन इन्डस्ट्रीज– टाट पल्टिएको र यस अर्थमा राजनीतिक बदलाको तर्क कमजोर भएको छ ।

केन्द्रीय अनुसन्धान ब्यूरो (सीबीआई) ले चन्दको कार्यकालमा आईसीआईसीआईले भिडियोकन समूहलाई ३ हजार २५० करोड रुपैयाँ ऋण दिएको र त्यसको केही दिनपछि उनका श्रीमान् दीपकको निजी कम्पनीले धूत परिवारको नियन्त्रणमा रहेको कम्पनीबाट ६४ करोड रुपैयाँ प्राप्त गरेको बताएको छ । रुपैयाँ ऋण वेणुगोपाल धूतलाई बैंकिङ कानून, नियामक दिशानिर्देशहरू र आईसीआईसीआईको आफ्नै ऋण नीतिको कथित उल्लंघनको आरोपमा मात्र पक्राउ गरिएको छ । चन्दले कुनै पनि खराब खेललाई अस्वीकार गरेक िछन् । तर, उनको क्यारियरको यो उचाईमा उनलाई यो घटनाले एकैपटक तल पुर्याएको छ ।
पहिलो नजरमा, यो एक सकल अनियमितता जस्तो देखिन्छ । एक प्रमुख बैंकको सीआईओले आफ्नो पतिको करियरसँग सम्बन्धित विवादास्पद निर्णयलाई प्रभाव पार्दै छिन् । त्यो पनि भिडियोकन समूहको टाउकोमा बैंक ऋणको पहाडले थिचेको बेला । यो कुराको तौल बुझ्न जरुरी छ ।

बैंकिङ र बैकरप्टको लागि पाठ

अनुसन्धानको नतिजा के हुन्छ र चन्द दोषी प्रमाणित हुन्छिन कि हुँदैन भन्नेबाहेक यो मुद्दाले बैंकरहरूलाई पाँचवटा चेतावनी पाठ सिकउँछ । यो एक चेतावनी पनि हो, वित्तक्षेत्रको जटिल संसारमा बैंकरहरु कत्ति होसियार हुनुपर्छ ।

१. निजी बैंकको चरित्र सार्वजनिक हुन्छ : पूँजी बजारमा सूचीबद्ध कम्पनीहरूको नाममा ‘पब्लिक’ समावेश हुनु कुनै अचम्मको कुरा होइन । यसका सीईओको सेयरधनीहरूप्रति जवाफदेही हुन जिम्मेवारी छ, किनकि उनीहरु एक सार्वजनिक व्यक्तित्व हुन्छन–राजनीतिज्ञ वा सार्वजनिक सेवक जस्तै । निजी क्षेत्रको कम्पनीले अर्को निजी क्षेत्रको कम्पनीसँग व्यापार गर्दा यीे कुरालाई बिर्सेर व्यवसायिक जोखिमलाई मात्रै ख्याल गर्नुपर्छ । आईसीआईसीआई बैंकको मामलामा, यो नोट गर्न महत्वपूर्ण छ कि यो आधिकारिक रूपमा भारतको ‘प्रणालीगत रूपमा महत्वपूर्ण’ बैंक हो, र त्यसैले, सरकार र भारतीय रिजर्व बैंकको अतिरिक्त जवाफदेहिता छ ।

२ . निष्पक्ष देखिनु पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ : बैंकले निक्षेपकर्ताहरूबाट पैसा लिन्छ र ऋणीहरूलाई ऋण दिन्छ । तर नाफा र जोखिमलाई ध्यानमा राखेर, व्यापारिक निर्णयहरूमा इमानदारी धेरै महत्वपूर्ण छ । बैंकले कुनै कम्पनीलाई ऋण दिँदा अर्को कम्पनीलाई किन ऋण दिन अस्वीकार गरेको हो भन्ने जवाफ हुनुपर्छ । निक्षेपकर्ता, ऋणी, शेयरधनी, नियामक र कर्मचारी सबै बैंकको नियमपुस्तिका छ र त्यसको पालना गरिरहेको छ भन्ने कुरामा विश्वस्त हुनुपर्छ ।

३. चीनको पर्खाल बेडरूमसम्म फैलिएको छ : यो अलि गाह्रो उदाहरण हो । सार्वजनिक व्यक्तित्वहरू, विशेष गरी राजनीतिज्ञहरू, उनीहरूको परिवारका सदस्यहरूको दायरामा तानिएका छन्, तर निजी क्षेत्रका कार्यकारीहरूको मामलामा यो अलि अन्धकार छ । तर, चन्द प्रकरणपछि, वरिष्ठ बैंकरहरूले उनीहरूको सम्बन्धले उनीहरूको करियरलाई धमिलो पार्न सक्छ वा परिवारको सदस्यलाई दिशा परिवर्तन गर्न बाध्य तुल्याउन सक्छ भनेर व्याख्या गर्न बुद्धिमानी हुनेछ, उनीहरूको बोर्डले केही पक्षमा माग गर्न सक्छ ।

४. व्हिसल ब्लोअरहरूबाट सावधान रहनुहोस : ल्याटिनमा पुरानो भनाइ छ–सीजरकी पत्नी शंका भन्दा माथि हुनुपर्छ । अर्थात् जसको हातमा सत्ता छ, गल्ती गर्ने सम्भावनाबाट टाढा रहनुपर्छ । अर्थात्, सार्वजनिक व्यक्तित्वहरूको कडा छानबिन गरिन्छ । यो मामलापछि भन्नुपर्छ–क्लियोपेट्राको पति शंकाभन्दा माथि हुनुपर्छ ।

चन्दको मामलामा, कार्यकर्ता–सेयरहोल्डर अरविन्द गुप्ता ह्विस्टलब्लोअर बने, त्यसपछि चन्दको प्रतिष्ठामा दाग लाग्यो । ठूला कम्पनीहरूमा शिक्षित कर्मचारीको असन्तुष्टि बढ्दै गएको र सामाजिक सञ्जाल तथ्य, अड्कलबाजी, हल्ला र आरोप फैलाउने प्लेटफर्म बनेको अवस्थामा बैंकरहरूले थप ध्यान दिन जरुरी छ । यो विषय विचाराधीन छ भन्नु वा निजी कम्पनीहरू आम जनताप्रति जवाफदेही नभएको दाबी गर्नु–अहिले कोही पत्याउन तयार छैनन् ।

५. राजनीतिको सट्टा गरिमाको बारेमा कुरा गर्नुहोस : मिस कोचर प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको स्वच्छ भारत अभियानकी सक्रिय सोशल मिडिया समर्थक हुन् । तर जब उनले २०१८ मा आफ्नो जागिर गुमाइन, यो वकालतले उनको छवि उज्यालो बनाउन सकेन । शक्तिहरू परिवर्तन हुन्छन्, केन्द्रीय बैंकका अध्यक्षहरू परिवर्तन हुन्छन्, र त्यसैगरी बोर्डरूमहरूको संरचना पनि परिवर्तन हुन्छ । बैंकरले सम्बन्धलाई व्यापार प्रक्रियाभन्दा माथि राख्न सक्दैन । निर्णयहरूको जवाफ दिने क्रममा दशौं वर्षको सम्बन्धले दरार देखाउँछ । एक बैंकरको व्यावसायिक जीवन धेरै एक्लो छ ।

(यो भारतीय पत्रकार माधव नारायाणनको लेख हो । लेखक वरिष्ठ पत्रकार र टिप्पणीकार हुन् जसले रोयटर्स, इकोनोमिक टाइम्स, बिजनेश स्ट्यान्डर्ड र हिन्दुस्तान टाइम्समा काम गरिसकेका छन् )